Quan Công là ai? Thờ cúng Quan Công trong đời sống Việt Nam

Quan Công, còn được biết đến với các tên gọi như Quan Vũ, Quan Vân Trường, hay Quan Thánh Đế Quân, là một trong những vị thần có tầm ảnh hưởng sâu rộng nhất trong tôn giáo của người Hoa trên toàn thế giới. Sự sùng bái Quan Công không chỉ phổ biến ở Trung Quốc mà còn lan rộng đến nhiều quốc gia và vùng lãnh thổ khác thông qua các đợt di cư của cộng đồng người Hoa. Ở mỗi nơi, việc thờ cúng Quan Công lại được kết hợp với tín ngưỡng và tôn giáo địa phương, tạo ra những biến thể độc đáo. Tuy nhiên, dù có sự khác biệt do bối cảnh văn hóa và lịch sử, việc thờ cúng Quan Công ở các địa phương và thời đại khác nhau vẫn tuân theo những quy luật hình thành và phát triển tương đồng, phản ánh bản chất đặc trưng của loại hình tín ngưỡng này. Quan Công là ai? Thờ cúng Quan Công trong đời sống Việt Nam được thể hiện như thế nào? Cùng Phúc Lâm tìm hiểu qua bài viết sau.

Quan công là ai?

Quan Công, còn được biết đến với tên gọi Quan Vũ, là một nhân vật lịch sử có thật trong thời kỳ Tam Quốc của Trung Quốc. Ông nổi tiếng với lòng trung thành tuyệt đối với nhà vua, sự nghĩa khí trong quan hệ với đồng đội và bạn bè, cùng sự dũng mãnh trên chiến trường. Những phẩm chất này khiến ông được nhiều người ngưỡng mộ và ca tụng, trở thành biểu tượng của lòng trung quân và dũng cảm trong lòng dân chúng.

Quan Công không chỉ được tôn kính vì những chiến công và lòng trung nghĩa, mà còn vì ông đã trở thành hình mẫu lý tưởng của một bề tôi trung thành mà các đế vương Trung Hoa sau này lợi dụng để củng cố quyền lực và khôi phục luân lý đạo đức. Ông được thần thánh hóa và trở thành một trong những vị thần quan trọng trong hệ thống tín ngưỡng của người Hoa.

Cuối thời Đông Hán, Tào Tháo – một trong những lãnh chúa quyền lực – đã cảm phục tài năng và khí phách của Quan Công, và cho xây dựng miếu thờ ông tại quê nhà. Tuy nhiên, trước thời Tùy Đường, Quan Công chỉ được thờ phụng trong phạm vi hẹp, chủ yếu ở Kinh Châu, nơi ông được coi là một mãnh tướng tử trận, xếp ngang hàng với những linh hồn phiêu bạt khác. Từ thời Tùy Đường trở đi, sự sùng bái Quan Công trở nên phổ biến hơn. Dân chúng xem ông như một vị võ thần bảo vệ họ khỏi ma quỷ.

Đến thời nhà Tống, với mục tiêu củng cố quyền lực phong kiến trung ương và chấn hưng Nho giáo, các phẩm chất trung nghĩa của Quan Công được triều đình ca ngợi và ban sắc phong. Điều này làm cho vị thế của Quan Công trong đời sống tâm linh của dân chúng không ngừng nâng cao. Triều đình phong tặng ông danh hiệu “Quan Thánh Đế Quân,” đưa ông lên hàng ngang với đế vương và các vị tiên sư của Nho giáo như Khổng Tử và Mạnh Tử.

Không chỉ Nho giáo, mà cả Phật giáo và Đạo giáo ở Trung Hoa cũng tiếp nhận và tôn vinh Quan Công. Ông được xem là biểu tượng của thiện và ác, khuyến thiện và trừng ác. Trong thời kỳ Minh Thanh, sự dung hợp của Tam giáo (Nho, Phật, Đạo) càng làm cho Quan Công trở thành một vị thần linh quan trọng, có vai trò bảo vệ đất nước, phù trợ ngôi vua và an dân.

Tại Việt Nam, đặc biệt là ở Nam Bộ, sự thờ cúng Quan Công phản ánh sự tôn sùng và ngưỡng vọng sâu sắc của cư dân địa phương. Các tôn giáo nội sinh như Bửu Sơn Kỳ Hương, Tứ Ân Hiếu Nghĩa, Cao Đài, và Phật giáo Hòa Hảo, đã tiếp thu và dung hòa hình thức thờ cúng Quan Công trong giáo lý và nghi thức của mình. Quan Công được xem như một vị thần bảo vệ, giúp dân vượt qua những biến động của thời cuộc, đồng thời là biểu tượng của đạo đức và lòng trung nghĩa.

Quá trình truyền bá

Quá trình truyền bá thờ cúng Quan Công vào Việt Nam diễn ra qua nhiều thế kỷ, bắt đầu từ các cuộc di dân từ Trung Quốc. Nhờ đặc điểm địa hình núi sông liền kề, người Hoa đã di cư vào Việt Nam qua các thời kỳ Tần, Hán, Tùy, Đường, Tống và Nguyên, bằng cả đường thủy lẫn đường bộ. Khi đến vùng đất mới, người Hoa, bao gồm dân tị nạn và thương nhân, đã nhanh chóng thích nghi và dung hòa với xã hội bản địa, mang theo những nét văn hóa, tôn giáo và kỹ thuật sản xuất.

Thờ cúng Quan Công cũng theo chân người Hoa đến Việt Nam và dần chiếm vị trí quan trọng trong đời sống tâm linh của người Việt. Trước thời Minh Thanh, thờ cúng Quan Công đã hiện diện ở Việt Nam, chủ yếu ở khu vực Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ ngày nay. Trong thời kỳ này, Quan Công được tôn thờ tương tự như ở Trung Quốc, nhờ sự tiếp nhận kinh điển bằng chữ Hán từ Phật giáo Đại thừa, nơi ông được tôn xưng là Hộ Pháp Già Lam và được thờ như các vị hộ pháp khác trong Phật giáo.

Từ thời Tống trở đi, Đạo giáo Trung Quốc cũng dung nạp Quan Công vào hệ thống thần linh, phong ông là Hộ Pháp Thiên Thần và Tam Giới Phục Ma Đại Đế. Đạo giáo còn gán cho Quan Công nhiều phép thuật và sử dụng hình ảnh ông để tuyên truyền kinh sách khuyến thiện, góp phần làm lan rộng sự thờ cúng Quan Công trong dân chúng.

Sau thời Minh Thanh, quá trình di cư kéo dài hơn 300 năm đã đưa người Hoa đến nhiều vùng trên lãnh thổ Việt Nam, đặc biệt là khu vực Nam Bộ như Biên Hòa, Gia Định, Mỹ Tho và Hà Tiên. Những di dân này mang theo các thiết chế xã hội và văn hóa tôn giáo quen thuộc, bao gồm thờ cúng Quan Công, Ma Tổ, Ngọc Hoàng, và nhiều vị thần linh khác. Họ tiếp tục duy trì các chức năng xã hội như cứu trợ người gặp khó khăn, điều này càng gắn kết cộng đồng người Hoa và người Việt.

Sự thờ cúng Quan Công ở Việt Nam còn được thúc đẩy bởi vai trò của các hội kín phản Thanh phục Minh, như Thiên Địa Hội, Quân Cờ Đỏ, và Thái Bình Thiên Quốc, vốn đều tôn thờ Quan Công. Các phẩm chất đạo đức của Quan Công như trung, dũng, lễ, nghĩa, tín, trực, liêm, chính được các hội này ngưỡng mộ và sử dụng để thu hút anh hùng nghĩa sĩ.

Ngoài ra, thờ cúng Quan Công còn phổ biến trong giới kinh doanh, vì ông từng buôn bán đậu phụ và vải vóc, tượng trưng cho phẩm chất tín nghĩa mà giới thương nghiệp cần có. Quan Công cũng được các hoàng đế Trung Quốc phong nhiều tước vị cao quý, điều này càng làm tăng thêm sự tôn kính đối với ông.

Tại Việt Nam, đặc biệt là trong phong trào Cần Vương chống thực dân Pháp, các nhân sĩ yêu nước cũng thành lập nhiều hội kín và lựa chọn ý thức hệ phong kiến Tam giáo, với Quan Công là biểu tượng của nghĩa dũng và lòng trung nghĩa. Sự sùng bái Quan Công trong các hội này giúp quần tụ và cố kết các nhân sĩ có chung lý tưởng yêu nước.

Văn học và nghệ thuật cũng đóng vai trò quan trọng trong việc truyền bá hình thức thờ cúng Quan Công. Các tác phẩm văn học Trung Quốc thời Minh Thanh, đặc biệt là “Tam Quốc diễn nghĩa” của La Quán Trung, đã góp phần mở rộng ảnh hưởng của Quan Công tại Việt Nam. Những câu chuyện về Quan Công trong tác phẩm này trở thành hình thức giải trí và giáo dục, giúp hình tượng Quan Công thâm nhập sâu vào tâm tưởng của người dân Nam Bộ. Nghệ thuật hát bội của người Hoa cũng được người Việt tiếp thu và phát triển, với nhiều cốt truyện ca ngợi tài đức của Quan Công, làm cho việc thờ cúng Quan Công ngày càng lan rộng và bền vững trong văn hóa Việt Nam.

Biểu hiện thờ cúng Quan Công trong đời sống tôn giáo Việt Nam

Khi di cư đến Nam Bộ, người Hoa đã xây dựng nhiều miếu thờ Quan Công. Đây không chỉ là nơi đáp ứng nhu cầu tâm linh mà còn thể hiện sự hoài niệm quê hương và bảo tồn văn hóa tổ tiên. Trong nhà riêng, người Hoa thường thờ Quan Công cùng với các vị thần khác như Phật Thích Ca, Bồ tát Quán Thế Âm, Cửu Thiên Huyền Nữ và Thiên Hậu. Trong các ngôi chùa của người Hoa, ngài được thờ phụng với vai trò là Hộ Pháp Già Lam. Việc thờ cúng Quan Công không tách rời mà kết hợp chặt chẽ với Tam giáo, thờ cúng vật linh và tổ tiên của người Nam Bộ.

Về tư tưởng, thờ cúng Quan Công không thoát ly khỏi quan niệm linh hồn bất tử, nhân quả báo ứng, phù thiện trừ ác, luân hồi chuyển thế… Những tư tưởng này làm nền tảng cho việc thờ cúng, khiến tín đồ các tôn giáo nội sinh ở Nam Bộ tin tưởng sâu sắc rằng Quan Công là một vị thần cố hữu trong tôn giáo của họ. Nhiều người Việt Nam tin rằng Quan Công là vị thần bảo hộ cho đàn ông, tương tự như Cửu Thiên Huyền Nữ bảo hộ cho phụ nữ. Dân gian còn lưu truyền nhiều câu chuyện về sự bảo hộ của Quan Công, như việc ông trừng phạt những người đàn ông ăn nhậu quá mức hoặc làm điều sai trái, nhằm khuyến thiện trừng ác.

Một số người còn cho rằng hình ảnh Quan Công cầm thanh long đao, qua năm ải chém sáu tướng, là một hình ảnh ẩn dụ trong tu hành theo Phật giáo Thiền tông. Thanh long đao tượng trưng cho trí tuệ, năm cửa ải là năm giác quan, và sáu tướng là lục tặc. Người tu Thiền phải dùng trí tuệ để vượt qua những chướng ngại này, tiêu trừ lục dục (tiền tài, danh vọng, lợi lộc, sắc tình, ăn uống, ngủ nghỉ).

Các hội kín mưu đồ phản Thanh phục Minh dưới thời nhà Thanh ở Trung Quốc, như Thiên Địa Hội, đã truyền bá tín ngưỡng thờ Quan Công sang Việt Nam. Họ đề cao tinh thần thượng võ và tình nghĩa huynh đệ của Quan Công. Trong các nghi thức nhập hội, Quan Công được tôn thờ như một biểu tượng của lòng trung nghĩa và tinh thần đồng đội. Đức hạnh của Quan Công trở thành chuẩn mực giá trị cho các hội kín này, ảnh hưởng sâu rộng đến đời sống tâm linh và xã hội của người Việt.

Trong nghệ thuật, hình tượng Quan Công được thể hiện qua nhiều chất liệu như thạch cao, bê tông cốt thép, gốm sứ, hoặc qua các hình vẽ và hình lồng kính. Quan Công thường được miêu tả với khuôn mặt đỏ, tượng trưng cho lòng dũng cảm, râu dài năm chòm biểu hiện cho sự kiêu hùng và giữ trọn ngũ thường, và mặc triều phục tượng trưng cho thân phận cao quý. Bên cạnh ông là Quan Bình và Châu Xương, những người luôn hầu cận và tượng trưng cho lòng trung thành.

Quan Công trở thành biểu tượng tinh thần, gắn kết nguyện vọng của người dân Nam Bộ. Sùng bái Quan Công là sùng bái những phẩm chất như nhân nghĩa, trung tín và kiên định. Những phẩm chất này không chỉ đáp ứng nhu cầu tinh thần của di dân Bắc Trung Bộ mà còn phù hợp với tinh thần anh hùng, mong muốn diệt giặc trừ gian của người dân trong thời kỳ loạn lạc. Các nhân sĩ yêu nước thường dựa vào hình tượng Quan Công để quần tụ anh hùng nghĩa sĩ trong cuộc đấu tranh chống Pháp, vì Quan Công mang tinh thần nhập thế mạnh mẽ hơn so với các vị thần khác trong Phật giáo và Đạo giáo.

Văn học và nghệ thuật cũng đóng vai trò quan trọng trong việc truyền bá hình thức thờ cúng Quan Công. Các tác phẩm văn học Trung Quốc thời Minh Thanh, đặc biệt là “Tam Quốc diễn nghĩa” của La Quán Trung, đã góp phần mở rộng ảnh hưởng của Quan Công tại Việt Nam. Những câu chuyện về Quan Công trong tác phẩm này trở thành hình thức giải trí và giáo dục, giúp hình tượng Quan Công thâm nhập sâu vào tâm tưởng của người dân Nam Bộ. Nghệ thuật hát bội của người Hoa cũng được người Việt tiếp thu và phát triển, với nhiều cốt truyện ca ngợi tài đức của Quan Công, làm cho việc thờ cúng Quan Công ngày càng lan rộng và bền vững trong văn hóa Việt Nam.

Đặc điểm thờ cúng Quan Công tại Việt Nam

• Thứ nhất, sự du nhập và phát triển

Thờ cúng Quan Công là một loại hình thờ cúng ngoại lai, được truyền vào Việt Nam khoảng thời Tùy Đường và nhanh chóng được người Việt đón nhận. Trước thời Minh Thanh, tín ngưỡng này chủ yếu ảnh hưởng đến miền Bắc. Khi chúa Nguyễn thực hiện công cuộc Nam tiến, việc thờ cúng Quan Công cũng theo chân các di dân khẩn hoang truyền đến miền Nam. Đặc biệt, vào cuối thời Minh đầu Thanh, nhiều nhân sĩ cựu triều Trung Quốc đến Việt Nam tị nạn mang theo hình thức thờ cúng Quan Công kiểu mới, kết hợp với các tôn giáo nội sinh, tạo nên một phong cách thờ cúng độc đáo mang đậm nét văn hóa bản địa.

• Thứ hai, vai trò cộng đồng và gia đình

Quan Công không chỉ được tôn thờ trong phạm vi gia đình mà còn là vị thần linh có tầm quan trọng trong cộng đồng người Việt. Ông thường được thờ chung với các vị thần linh bản địa, thể hiện sự dung hợp tôn giáo và tín ngưỡng. Trong một số chùa cổ ở Nam Bộ, hình ảnh Quan Công trên chính điện giữ vai trò là Bồ Tát Già Lam, bảo vệ Tam bảo. Người Việt thờ Quan Công với lòng kính ngưỡng, tin tưởng rằng ông sẽ mang lại bình an cho mọi người và là vị thần bảo mạng cho đàn ông trong gia đình.

• Thứ ba, biểu tượng trung nghĩa trong lịch sử

Trong bối cảnh xã hội Việt Nam, hình ảnh Quan Công đã vượt ra ngoài vai trò của một vị tướng thời Hán, trở thành biểu tượng của phẩm chất trung nghĩa trong cảnh nước mất nhà tan. Ông trở thành điểm tựa tinh thần, nơi người dân gửi gắm nguyện vọng trong cuộc đấu tranh chống thực dân xâm lược. Thờ cúng Quan Công đã được Việt Nam hóa, phản ánh tính cách và bản sắc văn hóa của người Việt.

Qua các giai đoạn lịch sử, tín ngưỡng này đã không ngừng biến đổi và phát triển, thể hiện sự tiếp nhận và dung hợp tinh hoa văn hóa giữa các dân tộc, đồng thời phản ánh khát vọng và tinh thần của người Việt Nam.

Trên đây là bài viết tìm hiểu về thờ cúng Quan Công trong đời sống tôn giáo Việt Nam. Qua các giai đoạn lịch sử, tín ngưỡng thờ cúng Quan Công đã trải qua quá trình tiếp thu, dung hợp và Việt Nam hóa, trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống tâm linh của người dân. Từ một hình thức tín ngưỡng ngoại lai, thờ cúng Quan Công đã phát triển mạnh mẽ, không chỉ mang ý nghĩa tâm linh mà còn là biểu tượng cho những phẩm chất cao đẹp như trung nghĩa, kiên định, và lòng yêu nước. Sự kết hợp hài hòa giữa tín ngưỡng Quan Công và các tôn giáo bản địa đã tạo nên một nét văn hóa đặc sắc, phản ánh sâu sắc bản sắc và tinh thần của người Việt Nam.