Đền thờ Tam Tứ Phủ chỉ thờ Quan Âm Bồ Tát?

Dưới ánh sáng huyền bí của những ngôi đền cổ xưa, Đền thờ Tam Tứ Phủ nổi bật như một biểu tượng văn hóa và tâm linh sâu sắc trong đời sống của người Việt. Nằm trong quần thể các đền thờ nổi tiếng, Đền thờ Tam Tứ Phủ không chỉ thu hút du khách bởi vẻ đẹp kiến trúc và không khí trang nghiêm, mà còn bởi sự độc đáo trong hệ thống thờ cúng của nó. Một câu hỏi thường được đặt ra là: Tại sao đền thờ Tam Tứ Phủ lại chỉ thờ Quan Âm Bồ Tát? Để hiểu rõ hơn về đặc điểm này, cùng Phúc Lâm Sơn Đồng khám phá sự kết hợp hài hòa giữa truyền thống và tín ngưỡng, từ đó khám phá vai trò quan trọng của Quan Âm Bồ Tát trong không gian tâm linh của đền thờ Tam Tứ Phủ này.

Hệ thống thần linh Tam Tứ Phủ

Phật Bà Quan Âm

Hệ thống thần linh Tam phủ, Tứ phủ là một phần quan trọng trong tín ngưỡng tâm linh của người Việt, phản ánh sự hòa quyện giữa các tín ngưỡng và tôn giáo. Một nhân vật nổi bật trong hệ thống này là Phật Bà Quan Âm, một biểu tượng vĩ đại của lòng từ bi và cứu khổ cứu nạn. Phật Bà Quan Âm, vốn là nam thần trong Đạo Phật nguyên thủy, đã trở thành nữ thần trong truyền thuyết Trung Quốc từ thời Tống. Sự chuyển hóa này không chỉ phản ánh sự thích nghi văn hóa mà còn đánh dấu một bước quan trọng trong việc mở rộng ảnh hưởng của Phật giáo.

Khi Phật Bà Quan Âm du nhập vào Việt Nam, Bà được tín ngưỡng dân gian đón nhận và tôn sùng như một hình ảnh cứu khổ cứu nạn. Truyền thuyết kể rằng Phật Bà đã cứu Công chúa Liễu Hạnh trong một trận chiến với các phù thủy, từ đó Liễu Hạnh quy y và mở ra con đường giao thoa giữa Đạo Mẫu và Phật giáo. Điều này đã làm cho Phật Bà Quan Âm trở thành một phần không thể thiếu trong cả điện thần và nhiều nghi lễ của Đạo Mẫu, thể hiện sự kết hợp sâu sắc giữa các tôn giáo và tín ngưỡng trong nền văn hóa Việt Nam.

Ngọc Hoàng và Tam vị Thánh Mẫu

Trong hệ thống tín ngưỡng dân gian Việt Nam, Tam phủ, Tứ phủ là một phần quan trọng phản ánh sự giao thoa giữa các yếu tố tôn giáo và văn hóa. Trong đó, Ngọc Hoàng, Phật Bà Quan Âm, và Tam Vị Thánh Mẫu đóng vai trò quan trọng, mỗi vị thần mang một ý nghĩa và chức năng riêng biệt trong đời sống tâm linh của người Việt.

Ngọc Hoàng – Vua Cha trong Đạo Mẫu, có bàn thờ riêng tại một số đền phủ và thường đi kèm với Nam Tào và Bắc Đẩu. Mặc dù Ngọc Hoàng được biết đến như vị thần tối cao trong Đạo giáo Trung Hoa, sự hiện diện của Ngọc Hoàng trong Đạo Mẫu và các tín ngưỡng Việt Nam có phần muộn màng và vai trò của Ngọc Hoàng trong nghi lễ cũng như trong tâm thức dân gian khá mờ nhạt so với các thần linh khác.

Tam Vị Thánh Mẫu bao gồm:

• Mẫu Thượng Thiên – Sáng tạo bầu trời và làm chủ quyền năng mây, mưa, sấm, chớp. Trong tín ngưỡng dân gian, Mẫu Thượng Thiên thường được nhận diện qua bốn vị Nữ thần Tứ Pháp (Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện). Mẫu Thiên là hóa thân của Thánh Mẫu Liễu Hạnh, người được thờ phụng rộng rãi nhất trong Đạo Mẫu tại Việt Nam.
• Mẫu Thượng Ngàn – Là hóa thân của Thánh Mẫu cai quản miền rừng núi, có vai trò bảo vệ thiên nhiên và đời sống dân tộc thiểu số. Mẫu Thượng Ngàn được thờ phụng chủ yếu tại hai nơi: Suối Mỡ (Bắc Giang) và Bắc Lệ (Lạng Sơn). Ở Tây Nguyên, Mẫu Thượng Ngàn còn được đồng nhất với Âu Cơ, mẹ Tiên của các dân tộc thiểu số.
• Mẫu Thoải – Cai quản vùng sông nước, xuất thân từ dòng dõi Long Vương và liên quan đến thủy tổ dân tộc Việt. Mẫu Thoải mang yếu tố phong thủy, bảo vệ sự sống và tài lộc liên quan đến các hoạt động trên sông nước.

Tam Vị Thánh Mẫu thể hiện sự kết hợp tinh tế giữa tư duy vũ trụ luận (Trời, Đất, Nước), huyền thoại (Thiên thần, Sơn thần, Thủy thần) và lịch sử (Lạc Long Quân, Âu Cơ, Hùng Vương), phản ánh sự đa dạng và sâu sắc trong tâm thức và tín ngưỡng của người Việt.

Ngũ vị Tôn Quan

Trong hệ thống tín ngưỡng dân gian Việt Nam, bên cạnh hàng Mẫu, Ngũ Vị Quan Lớn (hay còn gọi là Ngũ Vị Tôn Quan) đóng một vai trò quan trọng và thường xuyên được thờ cúng trong các đền phủ. Các vị Quan Lớn này thường được gọi tên từ Quan Đệ Nhất đến Quan Đệ Ngũ, tuy nhiên cũng có quan niệm về sự tồn tại của mười vị Quan Lớn. Dưới đây là cái nhìn tổng quan về Ngũ Vị Quan Lớn:

Ngũ Vị Quan Lớn bao gồm các vị thần linh có vai trò đặc biệt trong tín ngưỡng dân gian. Trong số này, nổi bật nhất là Quan Đệ Tam và Quan Đệ Ngũ. Hai vị này không chỉ có đền thờ riêng mà còn có thần tích và huyền thoại phong phú, đặc biệt là thường xuyên giáng đồng, nên được các tín đồ tôn kính.

• Quan Đệ Tam – Theo huyền thoại dân gian và các bản văn chầu, Quan Tam Phủ là con trai của Vua Bát Hải Đại Vương, hóa thân thành một võ tướng của Hùng Vương. Ông còn được biết đến với tên gọi Ông Hoàng Ba, nổi tiếng với sự chu du khắp nơi và đàn hát vui vẻ. Quan Đệ Tam thường hiện diện ở nhiều địa phương như Xích Bích, sống Thương, Lục Đầu, sóng Cầu, Hát Giang và các vực, thác, cửa sông. Ông được biết đến với việc giúp đỡ người dân và được tôn thờ ở nhiều nơi, đặc biệt là tại Đền Lảnh ở Ninh Giang.
• Quan Đệ Ngũ – Còn gọi là Quan Tuần hoặc Quan Lớn Tuần Tranh, Quan Đệ Ngũ có nhiều truyền thuyết khác nhau. Theo một truyền thuyết, Ngài là con rắn thầu ở sông Tranh (Hải Dương), thường gây ra những trận sóng lớn. Một truyền thuyết khác cho rằng Ngài là con trai thứ 5 của Long Vương, đã hiển linh thành chàng trai quyến rũ người đàn bà đẹp là vợ của một viên quan địa phương Ninh Giang. Sau khi bị trừng phạt, Ngài hóa kiếp thành con rắn ở khúc sông Tranh. Cũng có những nơi gắn Quan Đệ Ngũ với Cao Lỗ, một võ tướng của An Dương Vương, hay Trần Quốc Tảng, con trai của Trần Hưng Đạo, hiện được thờ tại Cửa Ông (Quảng Ninh) và Lạng Sơn.

Các Quan Lớn trong văn chầu và khi giáng đồng thường có sự uy nghi, hùng dũng, và nhân từ, thường làm những việc phúc đức nhưng cũng đáng sợ với người trần. Các vị này thường mặc võ quan, mang kiếm hay kích, và trang phục có màu sắc đặc trưng tùy thuộc vào các phủ như Thoải phủ (trắng), Thiên phủ (đỏ), Nhạc phủ (xanh) hay Địa phủ (vàng). Quan Đệ Tam và Quan Đệ Ngũ đều thuộc Thoải phủ, dòng Long Vương Bát Hải.

Thập vị Vương cô

Thập Nhị Vương Cô là một phần quan trọng trong hệ thống tín ngưỡng của đạo Mẫu, gắn liền với sự tôn thờ các vị thần và các thị nữ của Thánh Mẫu và các Chầu. Mỗi Cô mang trong mình những đặc trưng và vai trò riêng biệt, thể hiện qua các nghi lễ và văn chầu đặc sắc. Dưới đây là một cái nhìn tổng quan về các vị Cô và các đặc điểm nổi bật của họ:

• Cô Đệ Nhất: Là thị nữ xinh đẹp của Mẫu Thượng Thiên, thường được biết đến với vẻ đẹp và sự thanh thoát, có vai trò quan trọng trong các nghi lễ của Mẫu.
• Cô Đôi: Thị nữ của Mẫu Thượng Ngàn, thường giáng trần với hai bông hoa cài tóc, biểu tượng của sự tươi trẻ và sinh lực. Cô Đôi thể hiện sự gắn bó với thiên nhiên và các yếu tố tự nhiên.
• Cô Ba (Cô Bơ): Thuộc Thủy phủ, nổi bật với y phục trắng, thắt lưng hồng và điệu múa chèo đò. Cô có khả năng chữa bệnh bằng nước phép nhưng cũng có thể gieo bệnh nếu ai trái ý.
• Cô Tư: Hầu Chầu Đệ Tứ, có thể hóa thân vào các vai trò khác nhau của Tứ phủ, thường xuất hiện trong các tiệc tùng và nghi lễ.
• Cô Năm: Hầu Chầu Đệ Ngũ, cũng có thể là thị nữ của Mẫu Thượng Ngàn hoặc Thượng Thiên, thường thấy trong các nghi lễ trang trọng và tiệc tùng.
• Cô Sáu: Thuộc Phủ Thượng Ngàn, mặc đồ chàm, đeo túi hoa, cài hoa rừng, dắt dao nhỏ, hay hái thuốc chữa bệnh. Cô Sáu có vai trò quan trọng trong việc chữa bệnh và bảo vệ sức khỏe.
• Cô Bảy: Thị nữ của Mẫu Thượng Ngàn, có thể có vai trò và đặc điểm tương tự như Cô Sáu, nhưng thường xuất hiện trong các nghi lễ và hoạt động cộng đồng.
• Cô Tám: Thường đóng vai trò trong việc hướng dẫn và truyền đạt các nghi lễ, có thể xuất hiện trong các lễ hội và hoạt động tôn giáo.
• Cô Chín: Thị nữ của Mẫu Thượng Ngàn, nói tiếng Mán, tiếng Mường khi giáng đồng, múa với bó hương cháy và thêu hoa trên vải. Cô Chín trông coi đền Sòng Sơn và được coi là một Nữ thần rừng linh thiêng.
• Cô Mười: Có vai trò và đặc điểm tương tự như các Cô khác, nhưng có thể có sự khác biệt về nghi lễ và truyền thống tùy theo địa phương.
• Cô Mười Một: Thường xuất hiện trong các nghi lễ và có vai trò quan trọng trong việc duy trì truyền thống và văn hóa của đạo Mẫu.
• Cô Mười Hai (Cô Bé): Còn gọi là Cô Bé Bắc Lệ, giáng đồng với lời văn chầu đặc trưng. Cô Bé thường mặc áo lục, chít khăn xanh, mang lẵng hoa trên vai và có vai trò đặc biệt trong việc kết nối các yếu tố thiên nhiên và tâm linh.

Mỗi Cô không chỉ đại diện cho một vai trò tôn thờ mà còn gắn liền với các phong tục và tập quán địa phương, tạo nên một hệ thống tín ngưỡng phong phú và đa dạng.

Tứ vị Thánh Bà

Tứ vị Thánh Bà, hay Tứ vị Chầu Bà, là một phần quan trọng trong tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam, đặc biệt trong hệ thống Tam phủ và Tứ phủ. Dưới đây là một cái nhìn sâu hơn về Tứ vị Thánh Bà và vai trò của họ trong Đạo Mẫu:

Nguồn Gốc và Vai Trò

• Tứ vị Thánh Bà được coi là những hóa thân của Tứ vị Thánh Mẫu, với nhiệm vụ phục vụ và bảo vệ các khu vực tương ứng của các phủ trong hệ thống Tứ phủ. Trong khi số lượng các Thánh Bà có thể lên đến 12 (4 x 3), thông thường, chỉ có một số vị như Chầu Đệ Nhất, Chầu Lục và Chầu Bé là được biết đến rõ ràng và thường xuyên giáng đồng.
• Tứ vị Chầu Bà đại diện cho các phủ chính trong hệ thống Đạo Mẫu. Tứ Phủ bao gồm: Thiên phủ (trời), Địa phủ (đất), Thoải phủ (nước), và Nhạc phủ (rừng núi).

Danh Sách và Vai Trò Các Thánh Bà

• Chầu Đệ Nhất: Thường được thờ cúng với vai trò là người đứng đầu trong các vị Chầu Bà, có thể liên quan đến sự cai quản các sự kiện thiên nhiên và tinh thần.
• Chầu Đệ Nhị: Đóng vai trò quan trọng trong việc điều phối và bảo vệ các khu vực thuộc Nhạc phủ.
• Chầu Đệ Tam: Có liên quan đến việc bảo vệ và hỗ trợ các hoạt động trong các vùng đất liên quan đến Địa phủ.
• Chầu Lục: Thường là một trong các vị Thánh Bà gắn bó với các sự kiện và nghi lễ quan trọng.
• Chầu Bé: Có thể là một vị Thánh Bà trẻ tuổi, thường đóng vai trò trong các nghi lễ và thờ cúng, thường xuyên giáng đồng.

Tứ vị Thánh Bà đóng vai trò quan trọng trong hệ thống thần linh của Đạo Mẫu, đảm bảo sự hài hòa và cân bằng trong các lĩnh vực khác nhau của vũ trụ mà họ đại diện. Sự đa dạng và linh hoạt trong số lượng và vai trò của các Thánh Bà phản ánh sự phong phú và linh hoạt của tín ngưỡng thờ Mẫu tại Việt Nam.

Tứ Phủ Ông Hoàng

Tứ Phủ Ông Hoàng, cùng với các vị Chầu và Cô, là một phần quan trọng trong tín ngưỡng đạo Mẫu, thể hiện sự đa dạng và phong phú trong hệ thống thờ cúng và nghi lễ. Dưới đây là một cái nhìn tổng quan về các Ông Hoàng trong Tứ Phủ, cùng với các đặc điểm và vai trò của họ:

• Ông Hoàng Đệ Nhất (Ông Cả): Gốc Tích: Tương truyền là danh tướng dưới triều đại Lê Lợi, nổi bật với công lao chống giặc ngoại xâm và bảo vệ đất nước. Vai Trò: Được xem là vị thần có quyền lực lớn nhất trong số các Ông Hoàng, thường đóng vai trò quan trọng trong các nghi lễ và lễ hội.
• Ông Hoàng Đệ Nhị (Ông Đôi): Gốc Tích: Có hai gốc tích khác nhau: Cẩm Phả: Là người Mán có công chống giặc bảo vệ dân lành. Xứ Thanh: Đồng nhất với Quan Triệu Tường, người có công mở mang đất đai giúp dân sinh sống. Vai Trò: Thường gắn với các nghi lễ thờ cúng tại hai khu vực khác nhau, phản ánh sự đa dạng trong cách thờ cúng và vai trò của Ông Hoàng.
• Ông Hoàng Bơ (Ông Ba): Gốc Tích: Được thờ ở Đền Lảnh (Hà Nam), nổi tiếng với công lao phò vua đánh giặc. Vai Trò: Thường có mặt trong các lễ hội và nghi lễ tôn thờ tại Đền Lảnh, được coi là một vị thần bảo vệ và chiến lược.
• Ông Hoàng Bốn (Ông Tư): Gốc Tích: Có thể là người có vai trò trong các nghi lễ và thờ cúng, nhưng thông tin về Ông Hoàng Bốn ít rõ ràng hơn so với các Ông khác. Vai Trò: Thường xuất hiện trong các nghi lễ và lễ hội, tuy không nổi bật như các Ông Hoàng khác.
• Ông Hoàng Năm (Ông Năm): Gốc Tích: Thông tin về Ông Hoàng Năm có thể không rõ ràng như các Ông Hoàng khác, nhưng thường có mặt trong các nghi lễ và lễ hội. Vai Trò: Đóng vai trò trong việc duy trì các truyền thống và nghi lễ.
• Ông Hoàng Sáu (Ông Sáu): Gốc Tích: Thường gắn với các vị thần có vai trò bảo vệ và chiến lược, nhưng thông tin cụ thể về Ông Hoàng Sáu ít được biết đến. Vai Trò: Thường xuất hiện trong các lễ hội và nghi lễ tôn thờ.
• Ông Hoàng Bảy (Ông Bảy Bảo Hà): Gốc Tích: Viên quan triều đình có nhiệm vụ trấn giữ vùng Lào Cai, Yên Bái. Nổi bật với công lao trong việc bảo vệ biên cương. Vai Trò: Có vai trò quan trọng trong các lễ hội tại vùng biên cương, nổi bật với phong cách quân tử và công lao chiến lược.
• Ông Hoàng Tám (Ông Tám): Gốc Tích: Có thể gắn với các vị thần hoặc nhân vật lịch sử với vai trò quan trọng, nhưng thông tin cụ thể không rõ ràng. Vai Trò: Thường xuất hiện trong các nghi lễ và lễ hội tôn thờ.
• Ông Hoàng Chín (Ông Chín): Gốc Tích: Có thể liên quan đến các nhân vật lịch sử hoặc thần thoại, thường xuất hiện trong các nghi lễ và lễ hội. Vai Trò: Đóng vai trò trong việc duy trì truyền thống và phong tục tôn thờ.
• Ông Hoàng Mười: Gốc Tích: Một văn quan thời Lê, gốc Nghệ An, hiện thờ ở Bến Thủy. Nổi tiếng với tài hoa, giao du, và phong cách sống sang trọng. Vai Trò: Được biết đến với tính cách đa tình và tài hoa, thường xuất hiện trong các nghi lễ và lễ hội với phong cách sang trọng và lãng mạn.

Đền thờ Tam Tứ Phủ chỉ thờ Quan Âm Bồ Tát?

Việc chỉ thờ Bồ Tát và không thờ Đức Phật trong các đền điện của Tứ Phủ có thể được lý giải dựa trên sự khác biệt căn bản giữa Đức Phật và Bồ Tát, cũng như đặc điểm của tín ngưỡng Tứ Phủ. Đức Phật, với trạng thái giác ngộ hoàn toàn và giải thoát khỏi luân hồi sinh tử, không còn quay trở lại thế gian để cứu độ chúng sinh. Ngài chỉ là biểu tượng của sự giác ngộ tuyệt đối và không can thiệp trực tiếp vào các hoạt động của thế gian. Ngược lại, Bồ Tát, dù đã đạt được một phần của giác ngộ, vẫn ở lại thế gian để giúp đỡ và cứu độ chúng sinh. Họ có lòng từ bi sâu sắc và nguyện không nhập Niết-bàn cho đến khi tất cả chúng sinh đều được cứu độ. Trong tín ngưỡng Tứ Phủ, việc thờ Bồ Tát phù hợp với mục tiêu cứu giúp và hỗ trợ con người, cũng như tính chất quan hệ địa phương, nơi các Bồ Tát có thể trực tiếp can thiệp và giải quyết các vấn đề trong cuộc sống hàng ngày của cộng đồng