Khám phá Nghệ thuật và Tín ngưỡng qua Tượng Quan Thế Âm

Khi bước vào thế giới của nghệ thuật Phật giáo, không thể không nhắc đến hình ảnh của vị Bồ Tát hiền hậu và nhân từ – Quan Âm. Tượng Quan Âm không đơn thuần là một  biểu tượng tôn giáo mà còn là một tác phẩm nghệ thuật đích thực, thể hiện sự sáng tạo và tâm linh của con người. Từ lịch sử phát triển đa dạng đến các hình thức tượng và vật liệu tạo tượng, hãy cùng khám phá sự phong phú và sâu sắc của nghệ thuật tượng Quan Âm.

Tượng Quan Thế Âm

Tượng Quan Thế Âm, hay còn được biết đến với tên gọi thân thuộc là tượng Quan Âm, là một tác phẩm điêu khắc khắc hoạ lại chân dung của, cũng là biểu tượng sâu sắc của tín ngưỡng Phật giáo. Việc tạo ra các hình thức của tượng này phụ thuộc rất nhiều vào sự ảnh hưởng của Phật giáo tại mỗi vùng đất cũng như các truyền thống văn hóa, câu chuyện dân gian từng quốc gia. Điều này tạo nên sự đa dạng và phong phú trong cách biểu hiện hình tượng Quan Âm khắp nơi trên thế giới.

Qua nhiều thăng trầm của lịch sử xã hội và Phật giáo, các bức tượng Quan Âm cũng đã chứng kiến và phản ánh những biến cố, sự phát triển của nhân loại. Những tác phẩm nghệ thuật tinh tế đó là biểu tượng của niềm tin sâu sắc vào Phật giáo và lòng từ bi, nhân ái của con người.

Hiện nay, xu hướng làm tượng Quan Âm đang phát triển mạnh mẽ không chỉ để phục vụ nhu cầu tín ngưỡng mà còn để trang trí nội thất và làm quà tặng lưu niệm. Tuy nhiên, mặc dù các tượng này có thể rất đẹp và tinh xảo, nhưng do không được tạo ra thông qua nghi thức “hô thần nhập tượng”, chúng chỉ có giá trị như những đồ thủ công mỹ nghệ, thiếu đi sức sống tinh thần mà một tượng Phật cần phải có.

Trong số các loại hình tượng Quan Âm, tượng Quan Âm nghìn mắt nghìn tay nổi bật là một biểu hiện đặc sắc nhất. Với hình dáng linh hoạt và đa dạng của mình, tượng này thể hiện sức mạnh và sự đa tài của Quan Âm, người luôn sẵn lòng giúp đỡ và bảo vệ mọi sinh linh khổ đau trên đường hành trình tu tâm.

Lịch sử hình thành và phát triển

Thời đại cổ xưa, tượng Quan Thế Âm đã tồn tại và được thờ phụng trong nhiều nền văn hóa khác nhau trên thế giới. Vào cuối thế kỷ IX, những biểu tượng của Quan Thế Âm đã xuất hiện ở nhiều địa điểm trên toàn cầu. Ở Ấn Độ, chẳng hạn, những hình ảnh của Quan Thế Âm được phát hiện tại Ajanta, được tái hiện trên các bức bích họa và trong các tác phẩm điêu khắc. Điều này cho thấy vai trò quan trọng của Quan Thế Âm trong văn hóa và tôn giáo Ấn Độ từ thời xa xưa.

Tại Đông Nam Á, những biểu tượng giả đồng của Quan Thế Âm đã được phát hiện tại các địa điểm như Java và Sumatra. Các tác phẩm điêu khắc tại Angkor cũng thể hiện sự tôn kính và sự tưởng nhớ về Quan Thế Âm. Ở Campuchia, các tượng Lokesvara (tên gọi của Quan Thế Âm trong tiếng Khmer) với hình dáng khổng lồ và được bao quanh bởi hàng trăm hình tượng nhỏ về các vị Phật tán quang đã được tìm thấy.

Sri Lanka cũng có những tượng Quan Thế Âm có niên đại từ thế kỷ VIII đến thế kỷ IX, chứng tỏ vai trò quan trọng của nhân vật này trong đạo Phật ở khu vực này. Ở Việt Nam, các tượng và cổ vật liên quan đến Quan Thế Âm cũng được phát hiện và bảo tồn, như tượng chân dung Avalokitesvara ở Mỹ Đức, Quảng Nam (thế kỷ IX-X) và nhiều tác phẩm khác. Những hiện vật này là những minh chứng về sự tôn kính và niềm tin vào Quan Thế Âm từ cộng đồng người Việt xưa.

Viện bảo tàng DTH Linden ở Stuttgart, Đức, hiện đang lưu giữ những cổ vật quý giá này, giúp du khách và nhà nghiên cứu hiểu rõ hơn về vai trò và tầm quan trọng của Quan Thế Âm trong lịch sử và văn hóa của các quốc gia.

Về giới tính của Quan Thế Âm

Trong lịch sử Phật giáo, hình ảnh và giới tính của Quan Thế Âm đã trải qua nhiều biến đổi và đa dạng tùy thuộc vào nền văn hóa và tôn giáo của từng quốc gia. Ở Trung Quốc, cho đến cuối thế kỷ X, Quan Âm thường được đại diện dưới hình dạng nam giới, thậm chí có những hình ảnh với tượng râu của Ngài được tìm thấy trong các hang động ở Đôn Hoàng. Tuy nhiên, vào khoảng thế kỷ thứ X, hình ảnh của Quan Âm thường được vẽ dưới hình dạng nữ giới, mặc áo trắng. Sự thay đổi này có thể bắt nguồn từ sự trộn lẫn giữa đạo Phật và đạo Lão trong thời kỳ này, hoặc là ảnh hưởng của Mật tông, một phái Phật giáo đặc biệt phát triển trong giai đoạn này.

Trong Mật tông, hai yếu tố Từ bi và Trí huệ thường được thể hiện dưới hai dạng nam và nữ, và mỗi vị Phật hoặc Bồ Tát trong Mật tông thường có một “quyến thuộc” nữ nhân. Trong trường hợp của Quan Âm, vị quyến thuộc được xem là nữ thần áo trắng Đa-la, và Bạch Y Quan Âm là tên dịch nghĩa của danh từ này. Do đó, trong nền văn hóa Trung Quốc, Quan Âm thường được thể hiện dưới hình dạng nữ giới, và được tôn vinh như một vị Bồ Tát giúp đỡ phụ nữ hiếm muộn.

Tuy nhiên, trong Phật giáo, không có quan niệm về giới tính của Phật hay Bồ Tát, và Quan Âm cũng không phải là một ngoại lệ. Theo đạo Phật, khi muốn cứu rỗi chúng sinh, Quan Âm có thể hóa thân thành nhiều hình dạng khác nhau, bao gồm nam, nữ, hoặc thậm chí là các hình dạng khác nhau tùy thuộc vào nhu cầu của đối tượng được cứu rỗi. Do đó, việc quan niệm về giới tính của Quan Âm không phải là vấn đề quan trọng trong Phật giáo.

Tín ngưỡng dân gian thờ Mẫu ở Việt Nam cũng có ảnh hưởng tới hình thức của tượng Quan Âm tại đất nước này, tạo ra một sự đa dạng và phong phú trong hình ảnh và tôn thờ của Quan Âm trong văn hóa Việt Nam.

Hình thức tượng

Tượng Quan Âm trong đạo Phật được biểu thị qua nhiều hình thức khác nhau, mỗi hình thức mang đến một tượng trưng và ý nghĩa riêng. Dưới đây là một số hình thức phổ biến của tượng Quan Âm:

• Quan Âm Cam Lồ: Tượng Quan Âm Cam Lồ thường biểu hiện Quan Âm đang rảy nước cam lồ, tượng trưng cho sự mát mẻ và sự an lạc cho nhân gian. Quan Âm thường được thể hiện cầm một bình cam lồ và một cành dương liễu, đứng trên một toà sen. Thậm chí, tượng này có thể có thêm một lọng che trên đầu, tạo nên một hình ảnh thanh tịnh và tinh tế.
• Quan Âm Tọa Thiền: Trong hình thức này, Quan Âm được biểu hiện trong tư thế tọa thiền, thể hiện sự tĩnh lặng và sự an bình. Tượng Quan Âm tọa thiền thường gợi lên ý nghĩa về sự tinh tường và sự thanh thản trong tâm hồn.
• Quan Âm Tọa Sơn: Hình ảnh này thường xuất phát từ câu chuyện về Quan Âm Thị Kínhtại Việt Nam. Quan Âm được biểu hiện ngồi tọa lạc trong một hang động hoặc trên một ngọn núi, thường bế một đứa trẻ trên tay trái và có thể có một con vẹt hay chim khổng tước ngậm chuỗi hạt trên vai. Đây là một hình thức thường thấy trong nghệ thuật Phật giáo Việt Nam.
• Vật Cưỡi của Quan Thế Âm: Nếu tượng Quan Thế Âm có vật cưỡi, thì thường là một con hạc, con công, phượng hoàng hoặc chim trĩ. Đây là các biểu tượng của sự cao quý, tinh tế và thanh lịch.

Ngoài ra, trong Mật tông, hình ảnh của Quan Thế Âm thường có những đặc điểm như đôi mắt nửa khép nửa mở, đôi tai dài và có thể có hàng ria mép mỏng, cùng với những cánh tay dài, tạo nên một hình tượng đặc trưng và sâu sắc. Mỗi hình thức tượng Quan Âm mang đến một cái nhìn khác nhau về vẻ đẹp và ý nghĩa của vị Bồ Tát này trong tâm hồn và tâm linh của người sùng bái.

Vật liệu chế tác tượng

Nghệ thuật tạo tượng Quan Âm là một hành trình đầy tinh tế và công phu, với mỗi loại vật liệu mang lại một vẻ đẹp và ý nghĩa riêng. Dưới đây là một số phương pháp thường được sử dụng trong nghệ thuật tạo tượng Quan Âm:

Tượng Gỗ

Xem thêm nhiều mẫu tượng Phật khác

Trong nghệ thuật tạo tượng gỗ Quan Âm, gỗ mít thường được sử dụng vì độ dẻo dai, bền bỉ và dễ làm việc. Quá trình chuẩn bị gỗ bao gồm ngâm gỗ trong nước và phơi nắng để loại bỏ chất và côn trùng trong thân cây. Sau đó, gỗ được đục và xẻ để tạo hình tượng. Việc khắc và gắn những chi tiết như đôi tay là công đoạn khó nhất, đòi hỏi sự khéo léo và tài năng của nghệ nhân. Sau khi hoàn thiện hình dạng, tượng sẽ được phủ một lớp đất phù sa kết hợp với sơn, sau đó sơn màu để tạo ra vẻ đẹp tự nhiên và bền bỉ.

Tượng Đá

Tượng đá Quan Âm có độ bền cao và thường được tạo ra từ một khối đá lớn thông qua quá trình khắc và chạm trổ. Tuy nhiên, việc tạo ra một tượng Quan Âm từ đá, đặc biệt là Quan Âm thiên thủ thiên nhãn, đòi hỏi kỹ thuật và tinh thần kiên nhẫn cao độ. Không giống như gỗ, đá không thể được ghép theo chiều ngang mà chỉ có thể đặt chồng lên nhau. Do đó, việc tạo ra những chi tiết nhỏ và mảnh mai trên tượng đá là một thách thức lớn đối với các nghệ nhân.

Tượng Gốm

Trong nghệ thuật tạo tượng gốm Quan Âm, đặc biệt là trong thời Minh ở Trung Quốc, gốm được sử dụng để tạo ra những tượng tinh xảo và đẹp mắt. Qua quá trình nung và chế tạo, những tượng gốm này mang đến vẻ đẹp trang nhã và sự tinh tế của nghệ thuật gốm truyền thống.

Mỗi loại vật liệu mang lại một cách tiếp cận và vẻ đẹp riêng biệt trong nghệ thuật tạo tượng Quan Âm. Từ những tượng gỗ tinh xảo đến những tượng đá đẹp mắt và những tượng gốm tinh tế, mỗi tác phẩm đều là một biểu tượng của sự tôn kính và sự kính trọng đối với vị Bồ Tát vĩ đại này trong đạo Phật.

Trên hành trình tìm hiểu về tượng Quan Âm, chúng ta đã được chứng kiến sự đa dạng và phong phú của nghệ thuật Phật giáo. Từ những hình thức tượng đa dạng đến sự sáng tạo trong việc sử dụng các vật liệu khác nhau, Quan Âm đã thể hiện sức mạnh và tinh thần nhân từ của mình thông qua hàng ngàn tượng trên khắp thế giới. Hãy tiếp tục khám phá và tôn vinh vẻ đẹp và ý nghĩa của tượng Quan Âm, một biểu tượng vĩ đại của lòng nhân từ và sự bảo vệ.