Tết Đoan Ngọ – Ý nghĩa và phong tục từng vùng miền

Tết Đoan Ngọ, còn được biết đến với các tên gọi khác như Tết Đoan Dương, Thiên Trung Tiết hay Địa Lạp Tiết, là một trong những ngày lễ truyền thống quan trọng của người Việt Nam. Diễn ra vào ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch hàng năm, Tết Đoan Ngọ mang trong mình ý nghĩa xua đuổi tà ma, sâu bọ và cầu mong sức khỏe, bình an cho gia đình. Hãy cùng Phúc Lâm Sơn Đồng tìm hiểu về nguồn gốc, ý nghĩa và những phong tục đặc sắc của ngày lễ này trên khắp các vùng miền của đất nước.

Tết Đoan Ngọ là gì?

Tết Đoan Ngọ, hay còn gọi là Tết Đoan Dương, được tổ chức vào ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch mỗi năm. Đây là một lễ hội truyền thống quan trọng trong văn hóa của nhiều quốc gia Đông Á như Việt Nam, Trung Quốc, Triều Tiên và Nhật Bản.

Nguồn gốc

• Ở Trung Quốc: Tết Đoan Ngọ gắn liền với câu chuyện về Khuất Nguyên, một vị quan trung thành của nước Sở. Sau khi bị gian thần hãm hại, ông đã tự vẫn vào ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch. Người dân thương tiếc và tưởng nhớ ông bằng cách làm bánh bá trạng và thả xuống sông.
• Ở Việt Nam: Tết Đoan Ngọ còn được gọi là “Tết giết sâu bọ”. Theo truyền thuyết, sau mùa vụ, nông dân ăn mừng nhưng bị sâu bọ phá hoại. Một ông lão tên Đôi Truân đã chỉ cho dân cách diệt sâu bọ bằng cách ăn rượu nếp và hoa quả vào buổi sáng ngày mùng 5 tháng 5.

Ý nghĩa

• Xua đuổi sâu bọ: Đây là thời điểm giao mùa, khi sâu bọ phát triển mạnh. Người dân tin rằng ăn rượu nếp và hoa quả vào buổi sáng sẽ giúp xua đuổi sâu bọ và bảo vệ sức khỏe.
• Tưởng nhớ tổ tiên: Tết Đoan Ngọ cũng là dịp để người dân làm lễ tạ ơn tổ tiên, trời đất và cầu mong mùa màng bội thu.

Phong tục Tết Đoan Ngọ

Phong tục chung

Dù ở bất kỳ vùng miền nào, Tết Đoan Ngọ đều có những phong tục chung như:

• Ăn các món diệt sâu bọ: Các món như cơm rượu nếp, hoa quả, bánh gio (tro), nước dừa… được xem là những món ăn truyền thống giúp thanh nhiệt, giải độc và tiêu diệt mầm bệnh trong cơ thể.
• Hái lá thuốc: Giờ Ngọ (11 giờ trưa – 1 giờ chiều) là thời điểm tốt nhất để hái lá thuốc. Các loại lá như ngải cứu, sả, tía tô, kinh giới… được phơi khô và sử dụng làm thuốc chữa bệnh hoặc nước tắm.
• Tắm/xông nước lá: Việc tắm hoặc xông bằng nước lá thơm như lá mùi, lá bưởi, lá tre… giúp thanh lọc cơ thể, xua đuổi tà khí.
• Cúng gia tiên: Mâm cúng gia tiên với các món ăn truyền thống là cách thể hiện lòng thành kính và cầu mong sự phù hộ của tổ tiên.
• Cúng đình, chùa: Lễ cúng tại các đình, chùa nhằm cầu mong thần linh bảo vệ cộng đồng khỏi bệnh dịch và tai ương.
• Xuống nước/biển: Ở các vùng ven biển hay sông nước, vào giờ Ngọ, người dân sẽ xuống nước hoặc biển để gột rửa cơ thể.

Phong tục Tết Đoan Ngọ tại miền Bắc và Bắc Trung Bộ

Ăn các món diệt sâu bọ

• Cơm rượu nếp: Miền Bắc có hai loại cơm rượu nếp, dạng rời, làm từ nếp cẩm (màu đỏ) và nếp cái hoa vàng (màu vàng).
• Bánh gio (tro): Bánh gio miền Bắc không có nhân, thường ăn kèm mật mía, có thể rưới trực tiếp lên bánh hoặc chấm ăn.
• Các món ăn khác: Trứng luộc (có nơi người lớn phải súc miệng 3 lần và ăn một quả trứng vịt luộc trước khi ra khỏi giường), kê lẫn với đường cát và bánh đa, dưa hấu với đường cát (một số nơi bắt buộc phải có trên bàn thờ), quả xanh, rau sống (vị đắng), và bữa ăn “ngũ khổ tạng” gồm gan, tim, phổi, thận, lá lách. Ngoài ra còn có bánh trôi, bánh chay.

Tục chúc Tết – sêu Tết

• Thăm hỏi người thân và người mang ơn: Đoan Ngọ là dịp thăm hỏi người thân, bao gồm cả bố mẹ vợ, thầy giáo, thầy thuốc, và các thầy chùa, thầy đồng. Mọi người thường biếu tết bằng ngỗng hoặc vịt với đậu xanh hay dưa hấu với đường.
• Lệ sêu tết: Những chàng trai đã hỏi vợ nhưng chưa cưới phải đi sêu nhà bố mẹ vợ tương lai, vật phẩm thường là vài chục con chim ngói, đôi ngỗng, gạo nếp, đậu xanh đậu đen, đường đen, hoa quả.

Phong tục khác

• Mang áo mới trẻ con đến đình đền: Xin dấu, vẽ bùa vào áo từ các thầy pháp, bà đồng cho trẻ con mặc, gọi là “áo dấu”, với quan niệm trẻ con mặc áo sẽ được sự bảo hộ của thần linh.
• Đeo chỉ ngũ sắc và may bùa: Đeo chỉ ngũ sắc cổ tay và may bùa từ vải vụn the, vụn lụa, đựng bột nhang, thần sa, hạt mùi già, hình hoa quả, con vật, vật dụng. Các bùa này được đeo vào nút hoặc cổ để tránh tà, xua đuổi rắn rết và gió độc.
• Tục đổ bệnh cho cây: Cởi áo đánh trần xoa vào cây chuối để hết rôm sảy, đứng giữa trưa ngửa mặt lên trời hoặc nuốt hoa vừng để khỏi bệnh về mắt. Phụ nữ thắt chặt bụng bằng dây vôi, sau đó cởi dây ra buộc vào cây hoặc cột nhà để hết đau lưng và đau bụng.
• Khảo cây bói quả: Với những cây ít quả, vào Đoan Ngọ sẽ tiến hành “khảo”, dùng vồ, dao, gậy hoặc chày đập mạnh vào cây ba cái vừa hỏi/đe dọa cây ra quả.

Phong tục Tết Đoan Ngọ tại miền Trung

Phong tục miền Trung vào dịp Tết Đoan Ngọ khá đặc trưng và đậm nét văn hóa. Một trong những món ăn truyền thống là cơm rượu nếp. Ở miền Trung, cơm rượu có màu trắng và được nén thành từng khối vuông vắn, mang nét khác biệt so với các vùng khác.

Bên cạnh đó, một món ăn phổ biến khác là thịt vịt, được ưa chuộng nhờ tính hàn, giúp cân bằng khí huyết trong thời tiết oi bức của mùa hè. Đặc biệt, ở một số tỉnh miền Trung, có phong tục con rể biếu quà cho bố mẹ vợ bằng thịt vịt nhân dịp Đoan Ngọ, thể hiện sự kính trọng và hiếu thảo.

Chè kê cũng là một món đặc trưng trong dịp này, được người dân miền Trung lựa chọn để làm mát cơ thể, cân bằng nhiệt độ trong những ngày nắng nóng.

Phong tục Tết Đoan Ngọ tại miền Nam

Phong tục miền Nam vào dịp Tết Đoan Ngọ cũng mang những nét văn hóa và ẩm thực độc đáo riêng. Cơm rượu nếp ở miền Nam thường có màu trắng, nhưng thay vì được nén thành khối vuông như ở miền Trung, cơm rượu được vê thành những viên tròn nhỏ.

Một món ăn không thể thiếu trong dịp này là bánh gio (bánh tro), đặc biệt ở miền Nam bánh có nhân, khác với phiên bản không nhân ở một số nơi khác. Ngoài ra, Tết Đoan Ngọ ở miền Nam còn phổ biến món chè trôi nước và bánh ú bá trạng của người Hoa. Tại khu vực Chợ Lớn, cộng đồng người Hoa còn giữ một phong tục độc đáo là may túi thơm – một dạng “bùa” dùng để phòng bệnh trong dịp Đoan Ngọ. Túi thơm này được may bằng chỉ ngũ sắc (đỏ, vàng, tím, lục, lam) với vải từ những mảnh vụn, bên trong gói các loại lá có tác dụng xua đuổi côn trùng và mang hương thơm như thương thuật, sơn nại, bạch chỉ, xương bồ, hoắc hương, và nhiều loại thảo dược khác. Đây có thể xem là phiên bản gốc của tục đeo bùa ở miền Bắc, nhưng túi thơm tại Chợ Lớn vẫn giữ nguyên nét đặc trưng so với bản gốc Trung Hoa.

Tại miền Tây, những món ăn như bánh xèo, cháo gà, cháo vịt, và heo quay rất phổ biến vào dịp Đoan Ngọ, thể hiện sự phong phú và đa dạng của ẩm thực vùng miền.

Tết Đoan Ngọ không chỉ là dịp để tưởng nhớ tổ tiên hay mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc mà còn là cơ hội để mọi người quây quần bên gia đình, thưởng thức những món ăn ngon và trải nghiệm các phong tục văn hóa độc đáo của từng vùng miền.