Tìm hiểu về đặc điểm của tín ngưỡng Thờ Mẫu tại 3 miền

Tín ngưỡng thờ Mẫu là một nét văn hóa đặc sắc, có ảnh hưởng sâu rộng trong đời sống tâm linh của người Việt qua suốt chiều dài lịch sử. Trải dài khắp ba miền Bắc, Trung, Nam, tín ngưỡng thờ Mẫu tồn tại dưới nhiều hình thức khác nhau, phản ánh sự phong phú và đa dạng của văn hóa dân tộc. Các dạng thức thờ Mẫu không chỉ là biểu hiện của lòng tôn kính và tri ân đối với các vị thần nữ, mà còn là sợi dây kết nối tinh thần cộng đồng, bảo tồn những giá trị truyền thống và văn hóa đặc sắc của người Việt Nam. Cùng Phúc Lâm tìm hiểu về đặc điểm của tín ngưỡng Thờ Mẫu tại 3 miền qua bài viết sau.

 Khái Niệm Thờ Mẫu

Thờ Mẫu ở Việt Nam là hình thức tôn thờ nữ thần, và đặc biệt phải do phụ nữ thực hiện, không phải nam giới. Các hình thức thờ Thánh Mẫu, thờ Mẫu, thờ Tam Phủ và Tứ Phủ đều khá phổ biến, mang trong mình nguồn gốc lịch sử và xã hội sâu xa.

Mặc dù tất cả đều tôn sùng thần linh nữ tính, nhưng giữa thờ nữ thần, Thánh Mẫu, và Mẫu Tam Phủ, Tứ Phủ có những khác biệt nhất định. Tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam là một tín ngưỡng bản địa, đồng thời chịu ảnh hưởng từ Đạo giáo. Tín ngưỡng này tôn thờ Mẫu (Mẹ) như một thần tượng với các quyền năng sinh sôi, bảo trợ và che chở cho con người.

Tín ngưỡng thờ Mẫu thể hiện một hình thức giới tính hoá, mang hình ảnh của người Mẹ, nơi người phụ nữ Việt Nam gửi gắm những ước vọng giải thoát khỏi những thành kiến và ràng buộc của xã hội phong kiến.

Ngoài ra, Thánh bản mệnh là vị thần đứng đầu, dẫn dắt người tu đạo đến với Mẹ (Mẫu) – Đấng Tối cao trong Đạo Mẫu Việt Nam, được gọi là Hoàng Thiên Tiên Thánh Giáo. Đây là một phần quan trọng trong tín ngưỡng thờ Mẫu của Việt Nam.

Các dạng thức Thờ Mẫu tại 3 miền Bắc – Trung – Nam

Thờ Mẫu ở Miền Bắc

Thờ Mẫu ở Miền Bắc Việt Nam có nguồn gốc từ tục thờ Nữ thần xa xưa, bắt đầu từ thời tiền sử. Trong thời phong kiến, một số Nữ thần đã được cung đình hóa và lịch sử hóa, trở thành các Mẫu thần. Trước thế kỷ XV, nhà nước phong kiến đã phong thần cho các Nữ thần với các danh xưng như Quốc Mẫu, Vương Mẫu, Thánh Mẫu. Các hiện tượng thờ Mẫu như Mẫu Âu Cơ, Quốc Mẫu Tây Thiên, Tứ vị Thánh Nương, Mẹ Thánh Gióng và Đinh Triều Quốc Mẫu đều xuất hiện trong giai đoạn này.

Từ khoảng thế kỷ XV trở đi, hình thức thờ Mẫu Tam Phủ và Tứ Phủ bắt đầu định hình và phát triển mạnh mẽ. Đây cũng là thời kỳ xuất hiện các nhân vật như Thánh Mẫu Liễu Hạnh, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải, Cô Đôi Thượng Ngàn,… Những nghi thức thờ cúng này chịu ảnh hưởng một phần từ Đạo giáo, tạo nên sự phong phú và đa dạng trong tín ngưỡng thờ Mẫu ở Miền Bắc.

Thờ Mẫu ở Miền Trung

Dạng thức thờ Mẫu ở Miền Trung, đặc biệt là ở khu vực nam Trung Bộ, tập trung chủ yếu vào thờ Nữ thần và Mẫu thần mà không có sự hiện diện của Tam Phủ và Tứ Phủ. Các hình thức thờ Nữ thần bao gồm thờ Tứ Vị Thánh Nương, Bà Ngũ Hành, còn thờ Thánh Mẫu thì như thờ Thiên Y A Na và Po Nagar.

Ở Huế, Phật Giáo là một tín ngưỡng dân gian phổ biến, đã tích hợp với Đạo giáo Trung Hoa và tín ngưỡng thờ Mẫu cũng như nhiều tôn giáo khác của người Việt. Tín ngưỡng Thiên Tiên Thánh Giáo ở Huế bắt nguồn từ việc Hội Sơn Nam kết nối với ngôi đền Huệ Nam thời Nguyễn.

Hội Sơn Nam bao gồm những người di cư từ Nam Định vào Huế từ thời tiền Nguyễn. Tín ngưỡng đặc trưng của họ kết hợp thờ Mẫu với Đạo giáo. Ngôi đền Huệ Nam, nguyên là nơi thờ Po Nagar của người Chăm, đã trở thành một biểu tượng tôn giáo độc đáo. Người Việt đã địa phương hóa nữ thần Po Nagar thành Thiên Y A Na, một vị thần được tôn là “thượng đẳng thần”.

Thờ Mẫu ở Miền Nam

So với Bắc Bộ, ở Nam Bộ, tục thờ Nữ thần và Mẫu thần không có sự phân biệt rõ rệt thông qua tên gọi và xuất thân của các vị thần. Hiện tượng này được giải thích bởi Nam Bộ là vùng đất mới của người Việt, nơi mà họ mang theo các truyền thống tín ngưỡng từ các vùng miền khác và đồng thời tiếp nhận sự ảnh hưởng của cư dân từ trước đến định cư ở đây.

Việc này tạo ra một bức tranh tín ngưỡng và văn hóa đa dạng, không chỉ trong văn hoá mà còn trong tín ngưỡng. Các Nữ thần thường được thờ phụng ở Nam Bộ bao gồm Bà Ngũ Hành, Tứ Vị Thánh Nương, Bà Tổ Cô, Bà Thuỷ Long, Bà Chúa Động,… còn các Mẫu thần thường được thờ phụng như Bà Chúa Xứ, Bà Đen, Bà Chúa Ngọc, Bà Thiên Hậu,… Điều này thể hiện sự phong phú và đa dạng trong tín ngưỡng thờ Mẫu ở khu vực miền Nam của Việt Nam.

Ý Nghĩa của Việc Thờ Mẫu

Phát Huy Tinh Thần Đoàn Kết Dân Tộc

Thờ Mẫu là một tín ngưỡng mang trong mình bản sắc văn hóa dân tộc, hàm chứa giá trị nhân văn sâu sắc. Nó không chỉ giúp phát huy tinh thần đoàn kết dân tộc trong việc chống lại thiên tai và giặc ngoại xâm, mà còn làm nổi bật mốc lịch sử quan trọng của tín ngưỡng này.

Một ví dụ điển hình là truyền thuyết về mẹ Âu Cơ và Lạc Long Quân, một biểu tượng của sự đoàn kết dân tộc. Truyền thuyết này không chỉ tôn vinh vai trò của người mẹ mà còn phản ánh nhu cầu cần thiết của cộng đồng người Việt phải đoàn kết để tồn tại và phát triển.

Tôn Vinh Vai Trò của Người Phụ Nữ

Trong cuộc kháng chiến chống lại quân Tống, tín ngưỡng thờ Mẫu đã khẳng định vai trò của người phụ nữ đối với vận mệnh dân tộc. Và người được tôn vinh trong tình huống này là Nguyên phi Ỷ Lan, một biểu tượng của sự đấu tranh và khát vọng tự do.

Với những hành động dũng cảm của mình, Nguyên phi Ỷ Lan đã nâng tín ngưỡng thờ Mẫu lên tầm cao mới, phản ánh sức mạnh và ý nghĩa văn hóa của nó đối với vận mệnh của dân tộc.

Đáp Ứng Nhu Cầu và Khát Vọng của Con Người

Thực hành thờ Mẫu Tam Phủ, đặc biệt là nghi lễ lên đồng, không chỉ là việc tôn vinh mẫu thuẫn truyền thống mà còn là cách con người thể hiện nhu cầu và khát vọng của mình. Qua các hoạt động văn hóa dân gian như hát chầu văn, múa, và diễn xướng, người Việt thể hiện sự kết nối với lịch sử, di sản văn hóa và bản sắc tộc người.