Cô Đôi Thượng Ngàn là ai? Truyền thuyết về Cô Đôi Thượng Ngàn

Cô Đôi Thượng Ngàn là một vị thần được tôn vinh và thờ cúng rộng rãi, đặc biệt trong Đạo Mẫu. Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá về truyền thuyết đằng sau vị thần này, từ nguồn gốc huyền bí đến những câu chuyện phong phú về cuộc sống và công lao của cô. Đồng thời, chúng ta cũng sẽ điểm qua những địa điểm thờ cúng lịch sử, nơi mà tín đồ và du khách có thể tìm kiếm sự kết nối với tinh thần của Cô Đôi Thượng Ngàn. Hãy cùng nhau bắt đầu hành trình khám phá này, để hiểu rõ hơn về một trong những biểu tượng văn hóa sâu sắc của dân tộc Việt Nam.

Khái quát về Cô Đôi

Cô Đôi Thượng Ngàn, một vị thần trong Đạo Mẫu Việt Nam, được thờ cúng tại nhiều di tích đền và phủ ở phía Bắc Việt Nam, cũng như được tôn vinh qua những bài hát văn nổi tiếng mang tên “Cô Đôi Thượng Ngàn”. Nguồn gốc của cô được cho là con của Ngọc Hoàng Thượng Đế.

Cô có danh hiệu là Sơn Tinh Công Chúa và còn được gọi là Cô Đôi, Cô Đôi Thượng. Trước khi giáng sinh cõi trần, cô được biết đến là Hầu cận của Tam Tòa Thánh Mẫu. Trong khi ở cõi trần, cô được biết đến với danh hiệu Đức Diệu Tín Thiền Sư, hay Lê Mại Đại Vương, và còn có thể được gọi là Mẫu Đông Cuông hoặc Chầu Đệ Nhị Thượng Ngàn.

Cô được cho là cai quản kho lộc Sơn Lâm Sơn Trang và ban phát cho người trần, cũng như chấm đồng và bắt đồng. Trang phục của cô thường là áo xanh ngắn đến hông kết hợp với quần đen hoặc quần hoa. Đầu cô đội khăn voan được kết thành hình đóa hoa hoặc khăn vấn, thường dắt theo hai bên hoa.

Cô Đôi Thượng Ngàn được phong là Thượng Đẳng Thần bởi Nguyễn Hoằng Tông, tức Hoàng đế Khải Định. Cô được thờ tại nhiều đền thờ như Đền Thượng Bồng Lai ở xã Nho Quan, Ninh Bình; Đền Bồng Lai Thượng ở Hòa Bình; gần đền Mẫu Đông Cuông ở Yên Bái; và Đền Cô Đôi ở huyện Hậu Lộc, Thanh Hóa.

Ngày tiệc của cô thường diễn ra vào ngày 06/01 Âm Lịch.

Truyền thuyết về Cô Đôi Thượng Ngàn

Truyền thuyết về Cô Đôi Thượng Ngàn kể rằng cô ban đầu là Sơn Tinh công chúa, con của Đế Thích trên Thiên Cung. Sau khi giáng sinh xuống đất Ninh Bình, cô trở thành con gái của một quan lang trong dòng họ Hà, chúa đất của người Mường tại vùng rừng núi Cúc Phương, Nho Quan. Cô từ nhỏ đã rất xinh đẹp: da trắng, mái tóc đen óng ả mượt mà, khuôn mặt tròn và dáng người thanh mảnh.

Khi cô lên bốn tuổi, gia đình của quan lang chuyển tới làm việc ở huyện Cao Phong, tỉnh Hòa Bình. Sau này, cô được Mẫu Thượng Ngàn dạy cho đạo phép để giúp đỡ dân làng. Trong thời gian ở trần gian, cô được truyền vạn phép bởi Mẫu Thượng Ngàn và được giao nhiệm vụ dạy người dân rừng biết thống nhất về ngôn ngữ.

Khi trở về ngự cảnh sơn lâm núi rừng ở đất Ninh Bình quê nhà, cô thường cùng các tiên nữ khác hát vui trên dốc Sườn Bò. Có những lúc, cô biến hình thành một thiếu nữ xinh đẹp và tham gia thảo luận văn thơ với các danh sĩ, cho thấy cô cũng rất giỏi văn thơ và được nhiều người ngưỡng mộ.

Cô Đôi Thượng Ngàn là người cai quản kho lộc Sơn Lâm Sơn Trang, thường ban thưởng cho những ai có tấm lòng tốt, nhưng cũng nặng nề khi trừng phạt những người nợ nần không trả đúng hạn.

Cô thường xuyên xuống đồng vì danh tiếng của cô lừng lẫy khắp nơi, thu hút đông đảo đệ tử và cô cũng thường bắt đồng. Trong các lễ khai trương phủ, người ta thường dâng lễ vàng cây cho bốn vi tiên, trong đó có Cô Đôi, Cô Bơ, Cô Chín và Cô Bé. Cô Đôi thường là vi tiên đầu tiên xuống ngự về (mở khăn cho hàng cô) để chứng lễ.

Xem chi tiết Tượng Cô Đôi tại Phúc Lâm Sơn Đồng

Khi đi xuống đồng, cô thường mặc áo lá xanh hoặc quần áo đen và áo xanh ngắn đến hông, đầu đội khăn von hoặc khăn vấn kết thành hình đóa hoa. Cô thường múa mồi và thường múa tay để mang lại tài lộc cho đồng bà con.

Đền thờ chính của Cô Đôi Thượng Ngàn nằm tại thôn Bồng Lai, xã Văn Phương, Nho Quan, Ninh Bình, ngay trên đường vào rừng quốc gia Cúc Phương.

Hầu giá Cô Đôi

Trong lễ khai đàn mở phủ, thường có việc dâng lễ vàng cây cho năm tiên cô là Cô Đôi, Cô Bơ, Cô Sáu, Cô Chín và Cô Bé. Trong số này, Cô Đôi thường được coi là giá cô ngự về đầu tiên, đảm nhận vai trò mở khăn cho hàng cô, làm chứng lễ. Khi cô về ngự, cô thường mặc áo lá xanh hoặc quần áo đen, áo xanh ngắn đến hông. Trên đầu, cô đội một chiếc khăn, có thể là khăn von hoặc khăn vấn, được kết thành hình đóa hoa. Tùy theo từng nơi, cô có thể được dâng lên áo xanh và đội khăn đóng (khăn vành dây), thắt lét màu xanh. Hai bên của cô thường cài hai đóa hoa. Khi xuống đồng, cô thường khai cuông rồi múa mồi, múa tay để mang lại tài lộc cho đồng bà con.

Địa điểm thờ phụng

Địa điểm thờ phụng Cô Đôi Thượng Ngàn được thiết lập tại nhiều địa điểm, nhưng hai nơi quan trọng nhất liên quan đến sự tích sinh và hóa của cô là Đền Thượng Bồng Lai ở Ninh Bình và Đền Bồng Lai Thượng ở Hòa Bình.

• Đền Cô Đôi Thượng Ngàntọa lạc tại thôn Bồng Lai, xã Văn Phương, Nho Quan, Ninh Bình. Ngôi đền này được xây dựng từ thời kỳ Trần và đã trải qua nhiều lần trùng tu. Hiện nay, kiến trúc của đền theo phong cách chữ Nhất, bao gồm 3 gian mái phẳng với lợp ngói vảy. Đền thờ Cô Đôi Thượng Ngàn còn được biết đến với tên gọi Miếu Thượng hoặc Đền thờ Mẫu Thượng Cô Đôi Bồng Lai. Truyền thuyết kể rằng gia đình của Cô Đôi đã có công lao trong việc giúp Vua đánh bại quân giặc Tống. Trước tiền bái của đền là ban thờ Quan Giám Sát và Hội đồng Tứ Phủ, hai bên thờ Đức Thánh Trần Triều và Chúa Sơn Trang. Trong gian thượng bái thờ là Cô Bản Đền và Chúa Thượng Ngàn. Đồng thời, đền còn chứa các tượng thờ Cô Đôi Thượng Ngàn và Nàng Ân, Nàng Ái là hai hầu cận của Cô Đôi, cùng với Tam Tòa Thánh Mẫu và Chầu Quỳnh, Chầu Quế. Đền còn giữ được sắc phong Thượng Đẳng Thần được ban cho Cô Đôi Thượng Ngàn bởi Vua Khải Định.
• Đền Bồng Lai nằm trong hang Thiên Thai, tại khu vực núi Đầu Rồng, thị trấn Cao Phong, huyện Cao Phong, tỉnh Hòa Bình. Đây là nơi mà dòng họ Hà đã di chuyển từ Nho Quan – Ninh Bình đến để làm ăn. Đền Bồng Lai Cao Phong có lịch sử lâu đời và được xây dựng lại vào năm 2013 – 2014. Truyền thuyết cho rằng đây cũng là nơi hóa của Cô Đôi Thượng Ngàn. Đền này cũng giữ được hai đạo sắc phong từ các vị vua.
• Ngoài ra, còn có nhiều nơi khác như Phủ Châu Sơnở xã Phú Sơn, Nho Quan, Ninh Bình; Phủ Kim Đôi, xã Gia Lâm, huyện Nho Quan, Ninh Bình; Đình Mỹ Hạ ở Gia Thủy, Nho Quan; Đền thờ Cô Đôi ở gần Đền Đông Cuông, xã Đông Cuông, huyện Văn Yên, Yên Bái; Đền Đôi Cô ở phường Nông Tiến, thành phố Tuyên Quang; Đền Đôi Cô – Cầu Má tại Km15 quốc lộ 2A, xã Đạo Đức, huyện Vị Xuyên, Hà Giang; và Đền thờ Cô Đôi Thượng Ngàn ở Sa Pa.

Như vậy, thông qua việc tìm hiểu về truyền thuyết và các địa điểm thờ cúng của Cô Đôi Thượng Ngàn, chúng ta đã được chứng kiến sự phong phú và đa dạng của văn hóa dân gian Việt Nam. Những câu chuyện huyền bí về vị thần này cùng những nơi linh thiêng thờ cúng đã trở thành một phần không thể thiếu trong tâm trí và cuộc sống của người dân, góp phần làm nên bức tranh đa sắc màu của văn hóa Việt Nam.