Một số Motip và Họa tiết đặc trưng thường sử dụng trong Kiến trúc Đông Dương

Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng phân tích các motip và họa tiết trang trí truyền thống trong kiến trúc Đông Dương. Những họa tiết này, với yếu tố mỹ thuật đặc trưng của Việt Nam, đã tạo nên sự ấn tượng và nét độc đáo cho phong cách kiến trúc này, góp phần hình thành nên đặc trưng riêng biệt của kiến trúc Indochine tại nước ta trong thời kỳ đó. Sau khi xuất hiện và dần thay thế kiến trúc thuộc địa tiền kỳ, kiến trúc Đông Dương đã trải qua quá trình chuyển hóa rõ nét và để lại dấu ấn sâu đậm. Sự hòa quyện với kiến trúc và văn hóa bản địa khiến kiến trúc Đông Dương trở thành một thiết kế hài hòa, thẩm mỹ và thích ứng với khí hậu, thổ nhưỡng khu vực. Điều này được thể hiện qua việc lựa chọn vật liệu, kết hợp các họa tiết truyền thống và dung hòa các yếu tố văn hóa đặc trưng của vùng đất Đông Dương.

Bản sắc dân tộc trên một số kiến trúc phương Tây

Văn hóa mỹ thuật Việt Nam từ lâu đã nổi tiếng với những hình thù, họa tiết độc đáo và đẹp mắt, được coi là một phần không thể thiếu của bản sắc dân tộc. Khi kiến trúc phương Tây du nhập và phát triển tại Việt Nam, những nét đặc trưng độc đáo này không bị lãng quên mà còn được hòa quyện một cách tinh tế. Các hoa văn, họa tiết truyền thống từ thời Đông Sơn, với những đường nét kỷ hà đơn giản cách điệu từ hoa lá, đã được áp dụng vào kiến trúc, mang lại vẻ đẹp tỉ mỉ và chi tiết.

Trong thời kỳ An Nam, hoa văn và họa tiết đã được tổng hợp và cách điệu từ nhiều hình ảnh khác nhau như hình kỷ hà, hình chữ, hình cây, hoa lá và tĩnh vật. Sự đa dạng và phong phú trong đường nét và cách thể hiện đã làm cho các hoa văn, họa tiết này trở nên sống động và cuốn hút hơn. Chúng thường được sử dụng để trang trí các chi tiết sàn, tường, trần, vách ngăn, và cả các vật dụng nội thất, góp phần tạo nên không gian sống động và nghệ thuật.

Với vị trí quan trọng trong kiến trúc phong cách Đông Dương, nghệ thuật trang trí truyền thống Việt Nam đã thể hiện được vai trò và giá trị của mình trong lịch sử văn hóa dân tộc. Chính sự kết hợp này đã giúp gìn giữ và phát huy bản sắc dân tộc qua nhiều thập kỷ, tạo nên một phong cách kiến trúc độc đáo và trường tồn theo thời gian.

Một số Motip, Họa tiết đặc trưng thường sử dụng trong Kiến trúc Đông Dương

Motip Tam Đa Phúc – Lộc – Thọ

Motip Tam Đa Phúc – Lộc – Thọ là một biểu tượng truyền thống quen thuộc, tượng trưng cho ba điều tốt lành mà mọi người đều mong muốn: phúc, lộc, và thọ. Phúc biểu thị cho sự may mắn và hạnh phúc, lộc đại diện cho sự thịnh vượng và bổng lộc, còn thọ là biểu tượng của sự trường thọ và sức khỏe dồi dào. Trong quan niệm xưa, cuộc sống thường khó đạt được sự trọn vẹn hoàn hảo, người ta có thể có may mắn nhưng thiếu thốn về thịnh vượng, hoặc có tuổi thọ cao nhưng không được hưởng phúc lộc. Chính vì thế, hình ảnh ba ông Tam Đa – Phúc, Lộc, Thọ – tượng trưng cho những ước vọng cao cả của con người. Mỗi ông đều đại diện cho một điều viên mãn, nhắc nhở rằng cuộc sống là sự cân bằng giữa các yếu tố và điều quan trọng là giữ vững tinh thần lạc quan và hy vọng.

Motip Tứ Linh – Tứ Quý (Tứ Thời)

Trong văn hóa phương Đông, Tứ Linh gồm bốn sinh vật linh thiêng: Rồng (Long), Kỳ Lân (Lân), Rùa (Quy), và Phượng Hoàng (Phụng). Đây là những sinh vật biểu tượng cho quyền lực, sự trường tồn và vẻ đẹp cao quý. Tứ Linh xuất hiện từ rất sớm trong lịch sử Việt Nam, từ đầu Công Nguyên và đặc biệt phát triển mạnh vào thời kỳ nhà Lý với huyền thoại “Thăng Long” (rồng bay lên). Mỗi con vật trong Tứ Linh mang một ý nghĩa riêng biệt: Rồng tượng trưng cho quyền uy và sự biến hóa, Kỳ Lân đại diện cho nhân từ và thịnh vượng, Rùa biểu hiện cho sự trường thọ và bền vững, còn Phượng Hoàng là biểu tượng của sự tái sinh và vẻ đẹp hoàn mỹ.

Bên cạnh đó, Tứ Quý, hay Tứ Thời, là một motip khác biểu trưng cho bốn mùa trong năm: xuân, hạ, thu, đông. Hình ảnh Tứ Quý thường được thể hiện qua các bộ pano gồm bốn miếng liền kề nhau, trên đó chạm khắc hoặc vẽ các loại cây đặc trưng của từng mùa như cây mai, cây lan, cây cúc, và cây tre. Mỗi loài cây không chỉ tượng trưng cho một mùa mà còn mang theo ý nghĩa về sự phát triển, kiên cường và vẻ đẹp trong từng giai đoạn của cuộc sống.

Motip Bát Bửu

Motip Bát Bửu, hay tám bảo vật, là một tập hợp các biểu tượng quí báu trong quan niệm văn hóa Trung Hoa xưa. Bát Bửu thường xuất hiện trong nghệ thuật trang trí và phong thủy, mang ý nghĩa đem lại may mắn, thịnh vượng và bảo hộ cho gia đình. Các bảo vật này bao gồm: gươm, sách, quạt, nhạc cụ, hoa sen, bầu rượu, chuông, và bát hương, mỗi bảo vật mang một biểu tượng riêng về phúc lộc, trí tuệ và sự thanh tịnh.

Kiểu trang trí Bát Bửu thường phổ biến trong các kiến trúc cung đình Huế, chùa, văn miếu và đình đền ở Việt Nam. Chúng được chế tác từ nhiều chất liệu khác nhau như gỗ, đá, sứ, và kim loại, tạo nên sự đa dạng và phong phú trong nghệ thuật trang trí. Những bảo vật này không chỉ đóng vai trò làm đẹp cho kiến trúc mà còn mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, tạo nên một không gian trang nghiêm và linh thiêng.

Motip Bát Giác

Hình bát giác, một biểu tượng phổ biến và dễ nhận biết, được xem như một phiên bản đơn giản và trực quan hơn của Bát quái trong văn hóa phương Đông. Mặc dù hình bát giác cũng xuất hiện trong nhiều nền văn hóa khác như phương Tây, Hồi giáo, Ấn Độ giáo, Shiva giáo (Champa), ý nghĩa của nó trong các nền văn hóa này thường không liên quan đến Bát quái. Tại Việt Nam, với ảnh hưởng sâu đậm từ văn hóa Hán, hình thức bát giác thường được gắn liền với ý nghĩa của Bát quái, mang đến sự hài hòa và cân bằng trong kiến trúc.

Motip Chim – Thú

Họa tiết chim và thú là một phần quan trọng trong trang trí kiến trúc Việt Nam, được cách điệu từ những con vật trong tự nhiên, mang lại ý nghĩa về may mắn và tốt lành. Các họa tiết này không đứng riêng lẻ mà thường kết hợp với các họa tiết kỷ hà, hồi văn và hình chữ, tạo nên những tác phẩm nghệ thuật phong phú và đa dạng. Một số họa tiết chim thú đặc trưng gồm:

• Tứ Linh:Long, Lân, Quy, Phụng, những biểu tượng từ lâu đời với nguồn gốc từ Trung Hoa.
• Họa tiết Hạc, Trĩ và Công: Mỗi hình ảnh đều mang một ý nghĩa triết học hoặc văn hóa sâu sắc.
• Họa tiết Dơi, Cá, Cọp: Những con vật quen thuộc trong văn hóa truyền thống, biểu trưng cho sự may mắn, sức mạnh và thịnh vượng.

Motip Thực Vật (Lá Đề, Hoa Chanh, Hoa Sen)

Thực vật, với sự gần gũi và quen thuộc, luôn là nguồn cảm hứng vô tận cho nghệ thuật trang trí kiến trúc. Các họa tiết thực vật không chỉ mang lại vẻ đẹp tự nhiên mà còn chứa đựng nhiều ý nghĩa phong phú:

• Tứ Quý (Tùng, Cúc, Trúc, Mai): Biểu tượng cho bốn mùa trong năm, mang ý nghĩa thanh tịnh và trường tồn.
• Hoa Sen: Biểu tượng của sự trong sạch, thanh tịnh, gắn liền với Phật giáo và là Quốc hoa của Việt Nam.
• Hoa Cúc: Tượng trưng cho sự bình dị, thanh cao, kín đáo và lâu bền, được xem là Quốc hoa dưới triều nhà Nguyễn.
• Cây Bồ Đề: Biểu trưng cho sự giác ngộ của Đức Phật.
• Hoa Chanh: Gắn liền với đời sống mộc mạc của nông thôn Việt Nam, biểu trưng cho sự giản dị và thanh cao.

Những họa tiết thực vật này thường được trang trí kiểu nhấn nhá, làm bật lên độ cong mềm mại của kiến trúc, từ đơn giản đến phức tạp.

Motip Cửa Võng

Cửa võng là một phần quan trọng trong nghệ thuật trang trí nội thất kiến trúc Việt Nam, thường được làm bằng gỗ, chạm thủng và sơn son thếp vàng. Cửa võng thường xuất hiện trong các đình, chùa và nhà cửa của tầng lớp quý tộc. Ở miền Nam, cửa võng được gọi là bao lam, là một diềm gỗ chạm khắc tinh xảo với các đề tài trang trí đa dạng, phù hợp với mục đích thờ tự và tạo không gian trang trọng.

Họa Tiết Kỷ Hà

Họa tiết kỷ hà là một trong những họa tiết phổ biến trong kiến trúc, bao gồm ba nhóm chính:

• Họa tiết Mắc Lưới: Có nhiều hình dạng như hình thoi, hình lục giác, hình tam giác và hình chữ nhân.
• Họa tiết Vòng Tròn: Gồm các hình đồng tiền vàng, hai vòng tròn đồng tâm, và các hoa thị biến thể từ vòng tròn.
• Họa tiết Hồi Văn: Với các đường nét hình học lặp lại, tạo ra hoa văn có tính liên tục, thường gặp cả ở phương Đông lẫn phương Tây. Họa tiết hồi văn phương Đông thường là các chữ Hán-Việt gấp khúc và kéo dài, tạo nên những mẫu trang trí phong phú và độc đáo.

Họa Tiết Chữ Hán

Do có tính chất tượng hình, chữ Hán rất phù hợp với nhu cầu trang trí và cách điệu, trở thành một dạng nghệ thuật trang trí đặc biệt trong kiến trúc. Các chữ Hán thường được sử dụng như Phúc, Lộc, Thọ, Hỷ, được cách điệu đơn giản, liền nét, theo đường kỷ hà, tạo nên những tác phẩm nghệ thuật vừa mang tính thẩm mỹ vừa chứa đựng ý nghĩa sâu sắc.

Motip Gạch Hoa Chanh

Gạch hoa chanh là một chất liệu gốm được sử dụng rộng rãi trong kiến trúc phong cách Đông Dương. Thuộc nhóm các chủ đề nghệ thuật trang trí thực vật, gạch hoa chanh thường được sử dụng làm điểm nhấn, tạo nên vẻ đẹp độc đáo cho các công trình kiến trúc.

Phù Điêu và Tượng Tròn

Trong phong cách Đông Dương, phù điêu và tượng tròn với các vật liệu phong phú như gỗ, đất nung, đồng, sứ, đá … thể hiện dấu ấn nghệ thuật điêu khắc Việt Nam và Champa. Các tác phẩm phù điêu và tượng tròn thường tái hiện các biểu tượng như tượng Phật, con giống, con rối, Tứ Linh, hoa sen, hoa cúc, bồ đề… Văn hóa Champa cũng có ảnh hưởng mạnh mẽ đến nghệ thuật điêu khắc Việt Nam, với các tác phẩm thể hiện quan niệm tôn giáo, tín ngưỡng như nhạc công thiên thần Gandharva, chim thần Garuda, tiên nữ Apsara, nữ thần đầu người mình chim Kinnari.

Các họa tiết và motip trang trí đặc trưng không chỉ làm nên vẻ đẹp đặc biệt của kiến trúc Đông Dương mà còn phản ánh sự kết hợp tinh tế giữa văn hóa bản địa và ảnh hưởng quốc tế. Những biểu tượng này không chỉ là yếu tố thẩm mỹ mà còn chứa đựng giá trị văn hóa, lịch sử và tâm linh sâu sắc, góp phần giữ gìn và phát huy bản sắc dân tộc qua nhiều thế kỷ.