Quá trình hình thành hệ thống thần linh điện thờ Tam Tứ Phủ

Trong văn hoá Việt Nam, Tam Tứ Phủ không chỉ là những điện thờ bình dị mà còn là biểu tượng sâu sắc của tín ngưỡng và truyền thống tâm linh. Khắp đất nước, những ngôi đền thờ Mẫu Liễu Hạnh, Vua Cha Bát Hải Động Đình và các vị thần linh Quan Lớn thu hút hàng ngàn lượt người tìm đến mỗi năm để tìm kiếm sự bình an, may mắn và sự bảo trợ. Nhưng ít ai biết rằng, bên cạnh sự tôn thờ riêng lẻ của mỗi ngôi đền, tồn tại một mạng lưới phong phú và phức tạp của các thần linh, hình thành nên hệ thống tín ngưỡng Tam Tứ Phủ – một bức tranh tâm linh đa chiều, giàu ý nghĩa, đã tồn tại và phát triển qua hàng thế kỷ. Hãy cùng Phúc Lâm khám phá quá trình hình thành và sự đặc biệt của hệ thống thần linh này – Sự hình thành hệ thống thần linh trong Điện thờ Tứ Phủ

Về Vua Cha Bát Hải và Hàng Quan Lớn

Quay ngược lại với quá khứ để khám phá nguồn gốc của Đạo Tứ Phủ Việt Nam, chúng ta chứng kiến một hiện tượng đặc biệt: hai trung tâm tín ngưỡng Tứ Phủ nằm gần nhau tại Vụ Bản – Nam Định, nơi thờ Mẫu Liễu Hạnh, và Quỳnh Phụ – Thái Bình, nơi thờ Vua Cha Bát Hải Động Đình. Hai điểm này, với khoảng cách chỉ khoảng 50km, đã tạo nền tảng quan trọng cho sự hình thành Tín Ngưỡng Tứ Phủ vào giai đoạn đầu.

Cùng nhìn nhận một số nguyên tắc quan trọng khi xem xét quá trình hình thành Tín Ngưỡng Tứ Phủ:

Nguyên Tắc 1: Mặt Địa Lý và Hệ Thống Thần Linh

Tín Ngưỡng Tứ Phủ ra đời từ một hệ thống thần linh đa dạng, mỗi vị thần được thờ ở một địa điểm cụ thể. Mặt địa lý đóng vai trò then chốt trong quá trình hình thành của tín ngưỡng này.

Nguyên Tắc 2: Giai Đoạn Sơ Khai và Sự Phát Triển

Trong giai đoạn ban đầu của Tín Ngưỡng Tứ Phủ, hệ thống thần linh không thể đầy đủ như ngày nay. Ban đầu, chỉ có một vài vị thần quan trọng nhất được thờ. Theo thời gian, các vị thần khác dần được thêm vào Tứ Phủ, tạo ra một cấu trúc hệ thống thần linh hoàn chỉnh hơn.

Với sự gần gũi của Vụ Bản – Nam Định và Quỳnh Phụ – Thái Bình, cùng với sức mạnh linh thiêng đặc biệt của hai tín ngưỡng này, kết quả đã là sự hòa quyện của các pháp sư và thầy cúng thời đó, tạo ra Tín Ngưỡng Tứ Phủ sơ khai. Đáng chú ý, các vị Quan Lớn cũng được thờ cùng với Vua Cha Bát Hải tại Đền Đồng Bằng, từ đó hệ thống thần linh trong tín ngưỡng này ban đầu bao gồm Ngọc Hoàng Thượng Đế, Vua Cha Bát Hải, Tam Tòa Thánh Mẫu cùng với các vị Quan Lớn.

Sự giao thoa giữa hai truyền thống tín ngưỡng này đã tạo nên một bức tranh văn hóa và tôn giáo độc đáo, điều này làm nền móng cho sự phát triển của Tín Ngưỡng Tứ Phủ Việt Nam trong lịch sử.

Câu ngạn ngữ quen thuộc “Tháng tám tiệc cha, tháng ba tiệc mẹ” đã từ lâu là một phần không thể thiếu của văn hóa tín ngưỡng Việt Nam. Tuy nhiên, nhiều người hiểu sai rằng “tháng tám tiệc cha” chỉ đề cập đến ngày tiệc của Đức Ông Trần Triều Hưng Đạo Đại Vương. Thực tế, trước đây, tín ngưỡng Trần Triều Hưng và Tứ Phủ là hai hệ thống tín ngưỡng riêng biệt, và chỉ từ cuối thế kỷ XX trở đi, chúng mới được hợp nhất lại trong điện thờ Tứ Phủ và hầu đồng thành một buổi lễ duy nhất như ngày nay. “Tháng tám tiệc cha” thực sự có nguồn gốc từ việc kỷ niệm ngày tiệc của Vua Cha Bát Hải Động Đình, trong khi “tháng ba tiệc mẹ” liên quan đến Mẫu Liễu Hạnh.

Câu ngạn ngữ này không chỉ nhắc nhở con cháu về ngày tiệc của cả hai bậc phụ mẫu mà còn có ý nghĩa sâu sắc về mặt lịch sử và tín ngưỡng. Tín ngưỡng Tứ Phủ không chỉ là sự kết hợp của việc thờ Mẫu Liễu Hạnh ở Nam Định và Vĩnh Công Đại Vương ở Thái Bình mà còn là sự giao thoa của hai truyền thống tôn giáo này. Mẫu Liễu Hạnh và Vĩnh Công Đại Vương, như hai bậc phụ mẫu, đã trở thành biểu tượng ban đầu, là nguồn cảm hứng cho sự phát triển của Tín Ngưỡng Tứ Phủ.

Với quan điểm này, hệ thống các vị thánh trong tín ngưỡng Tứ Phủ trong giai đoạn ban đầu bao gồm Ngọc Hoàng Thượng Đế, Vua Cha Bát Hải, Tam Tòa Thánh Mẫu và các vị Quan Lớn đã trở thành những hình ảnh cốt lõi. Sự chú trọng vào các vị thánh này có thể được thấy rõ trong các nghi thức hầu đồng hiện nay, với sự tập trung chủ yếu vào hàng quan lớn thay vì các hàng chầu bà hay ông Hoàng.

Như vậy, nguyên tắc tín ngưỡng Tứ Phủ được hình thành từ sự kết hợp của tín ngưỡng Mẫu Liễu Hạnh và Vĩnh Công Đại Vương đã tạo ra một nền tảng vững chắc cho sự phát triển và duy trì của nó qua thời gian.

Về Sự Hợp Nhất của Đạo Phật và Tứ Phủ

Nhìn vào một bức tranh cổ thể hiện sự giao hòa giữa Đạo Phật và Tứ Phủ, chúng ta có thể nhận thấy rõ sự kết hợp giữa hai truyền thống tôn giáo này. Trong bức tranh này, các lớp được phân loại như sau:

• Lớp Trên Cùng: Tam Thế Phật
• Lớp Thứ Hai: Ngọc Hoàng Thượng Đếvà Quan Nam Tào, Quan Bắc Đẩu
• Lớp Thứ Ba: Tam Tòa Thánh Mẫu, bao gồm Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thượng Ngàn và Mẫu Thoải Phủ
• Lớp Thứ Tư: Tứ Vị Tôn Quan, bao gồm Quan Đệ Nhất Thượng Thiên, Quan Đệ Nhị Thượng Ngàn, Quan Đệ Tam Thoải Phủ và Quan Đệ Tử Khâm Sai
• Lớp Thứ Năm: Tứ Vị Chầu Bà, bao gồm Chầu Đệ Nhất Thượng Thiên, Chầu Đệ Nhị Thượng Ngàn, Chầu Đệ Tam Thoải Phủ và Chầu Đệ Tử Khâm Sai

Ở trung tâm giữa hàng Quan và hàng Chầu, chúng ta thấy Địa Tiên Thánh Mẫu ngồi trên tòa sen, mà còn được biết đến với tên gọi Mẫu Liễu Hạnh. Mẫu Liễu Hạnh không chỉ đại diện cho tinh thần của Đạo Phật mà còn là một biểu tượng quan trọng trong Tứ Phủ. Việc Mẫu Liễu Hạnh ngồi trên tòa sen, một biểu tượng thường liên kết với Đức Phật và Bồ Tát, là vì Mẫu Liễu Hạnh cũng được coi là một bồ tát, hay cụ thể là Mã Vàng Bồ Tát.

Có một số ý kiến cho rằng vị trí này trong bức tranh có thể là Quan Âm Bồ Tát, Chuẩn Đề Bồ Tát hoặc Thiên Thủ Thiên Nhãn Bồ Tát. Tuy nhiên, quan điểm này không được chấp nhận rộng rãi vì các bồ tát thường được đặt ở vị trí cao hơn Ngọc Hoàng Thượng Đế. Chỉ có Mẫu Liễu Hạnh, được biết đến là Mã Vàng Bồ Tát, mới đứng dưới vị trí của Ngọc Hoàng Thượng Đế, do Mẫu Liễu Hạnh là con gái của Ngọc Hoàng Thượng Đế.

• Lớp Dưới Cùng: các cô các cậu hầu cận

Bức tranh này không chỉ là một hiện thân của sự hòa hợp giữa Đạo Phật và Tứ Phủ mà còn là một biểu tượng về sự đa dạng và sự kết hợp của các tín ngưỡng trong văn hóa tôn giáo Việt Nam.

Sự Hội Nhập của Quan Đệ Ngũ vào Tín Ngưỡng Tứ Phủ

Trong giai đoạn phát triển sơ khai của Tín Ngưỡng Tứ Phủ, chưa có sự xuất hiện của Thập Vị Hoàng Tử và Tứ Phủ Thánh Cô. Ngay cả Quan Đệ Ngũ Tuần Tranh cũng không được tích hợp vào hệ thống thần linh của Tứ Phủ. Điều này rõ ràng được thể hiện qua các dẫn chứng cụ thể như bức tranh thờ cổ và các nghi thức tôn giáo.

Trong bức tranh thờ cổ, không có sự xuất hiện của Thập Vị Hoàng Tử hay Tứ Phủ Thánh Cô. Thậm chí, Quan Đệ Ngũ cũng không được đưa vào Tứ Phủ. Nếu Quan Đệ Ngũ đã được tích hợp vào Tứ Phủ, thì hình ảnh của ngài chắc chắn sẽ xuất hiện trong bức tranh này. Dẫn đến kết luận rằng Quan Đệ Ngũ được hội nhập vào hệ thống thần linh của Tứ Phủ sau Tứ Vị Chầu Bà.

Một dẫn chứng khác đến từ các nghi lễ tôn giáo thực hiện ở Vĩnh Phúc cũng làm rõ điều này. Trong một cách hầu đồng cụ thể, các giá đồng hầu được thực hiện theo trình tự từ Quan Đệ Nhất đến Quan Đệ Tử, sau đó là các giá hàng Chầu như Chầu Nhị và Chầu Lục. Sau khi hoàn thành các giá đồng hầu và hàng Chầu, thì mới tiến hành hầu Quan Đệ Ngũ Tuần Tranh, kết thúc bằng các nghi lễ tán đàn và thiêu hoả mã. Điều này cho thấy rằng hầu Quan Đệ Ngũ được thực hiện sau các vị Chầu Bà, phần nào cũng là do thời gian Quan Đệ Ngũ được hội nhập vào Tứ Phủ sau cả các vị Chầu Bà.

Do đó, việc hội nhập của Quan Đệ Ngũ vào Tứ Phủ không chỉ phản ánh sự phát triển và thay đổi của tín ngưỡng qua thời gian mà còn thể hiện sự linh hoạt và đa dạng của văn hóa tôn giáo Việt Nam.

Việc tìm hiểu về quá trình hình thành hệ thống thần linh trong điện thờ Tam Tứ Phủ không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về nguồn gốc và phong tục tâm linh của dân tộc, mà còn là cơ hội để khám phá sự đa dạng và phong phú của văn hóa tín ngưỡng Việt Nam. Tam Tứ Phủ đã đóng vai trò quan trọng trong việc gìn giữ và phát triển bền vững những giá trị truyền thống của dân tộc, đồng thời là nguồn cảm hứng cho sự hòa hợp và tiến bộ của xã hội.