Tượng Mẫu gồm những ai? Ý nghĩa của Tam Tòa Thánh Mẫu

Nhiều người cho rằng sự thờ Mẫu từ xa xưa bắt nguồn từ việc thờ Đất Mẹ, một tín ngưỡng có từ thời tiền sử. Trong Đạo Mẫu, tại hầu hết các đền, điện và phủ, những nơi tín ngưỡng thờ Mẫu Tam-Tứ phủ, người ta thường thấy những tượng của “Tam Tòa Thánh Mẫu” với trang phục đỏ, xanh, trắng lần lượt biểu thị cho miền Trời (Thiên phủ), miền Rừng (Nhạc phủ), miền Nước (Thoải phủ). Cùng Phúc Lâm Sơn Đồng tìm hiểu về Tượng Mẫu gồm những ai và ý nghĩa của Tam Tòa Thánh Mẫu trong bài viết dưới đây.

Tam Tòa Thánh mẫu là ai?

Tam Tòa Thánh Mẫu là một khái niệm trong tín ngưỡng Đạo Mẫu, bao gồm ba vị Thánh Mẫu khác nhau: Đệ Nhất Thượng Thiên, Đệ Nhị Thượng Ngàn và Đệ Tam Thoải Phủ.

Mẫu Thượng Thiên, hay còn gọi là Mẫu Đệ Nhất, được xem như người cai quản miền trời, có quyền năng kiểm soát thời tiết và liên quan đến nông nghiệp lúa nước. Đền thờ Mẫu Thượng Thiên có mặt khắp nơi, và ngày hội chính của Mẫu Đệ Nhất là ngày 3/3 âm lịch. Trong Tam Tòa Thánh Mẫu, Mẫu Đệ Nhất thường ngồi giữa với bộ trang phục màu đỏ.

Mẫu Thượng Ngàn, hay Mẫu Đệ Nhị, phụ trách miền rừng núi và biểu tượng cho sự gắn bó với thiên nhiên và động vật. Đền thờ Mẫu Thượng Ngàn được xây dựng ở nhiều nơi, nhưng nổi bật là Suối Mỡ (Bắc Giang) và Bắc Lệ (Lạng Sơn). Ngày hội của Mẫu Đệ Nhị là ngày 20/09 âm lịch. Trên ban thờ Tam Tòa Thánh Mẫu, bà thường ngồi bên tay trái Mẫu Thượng Thiên với áo màu xanh.

Mẫu Thoải, hay Mẫu Đệ Tam (Mẫu Thủy), cai trị miền sông nước và có liên quan mật thiết đến đời sống thủy sản của người dân. Đền thờ Mẫu Thoải được xây dựng tại các cửa sông, cửa biển, và ngày hội chính của Mẫu Thoải là ngày 10/06 âm lịch.

Tam Tòa Thánh Mẫu không bao gồm Mẫu Địa, và có những quan điểm cho rằng Mẫu Thượng Thiên cũng cai quản miền địa phủ. Một số tài liệu cho rằng, Tam Tòa Thánh Mẫu thực chất là ba lần hiện thân của Mẫu Liễu Hạnh khi giáng trần, tức là Mẫu Liễu Hạnh đã hóa thân thành cả ba vị Thánh Mẫu này.

Do đó, Tam Tòa Thánh Mẫu là một biểu tượng quan trọng trong Đạo Mẫu, thể hiện sự kết hợp và đại diện cho các mặt khác nhau của thiên nhiên và cuộc sống của người dân Việt Nam từ xa xưa.

Ý nghĩa bàn thờ Mẫu

Trong hầu hết các ngôi chùa ở miền Bắc Việt Nam, điều đặc biệt là sự hiện diện của các bàn thờ chư vị, bao gồm cả các vị thánh của Đạo giáo và tín ngưỡng dân gian. Tín ngưỡng thờ Mẫu tại Việt Nam mang đậm tính bản địa và nguyên thủy, có nguồn gốc sâu xa từ chế độ mẫu hệ. Trong chế độ này, vai trò quan trọng nhất trong gia đình thuộc về phụ nữ, là người mẹ và người vợ.

Do đó, bên cạnh việc thờ phụng các vị chư Phật, các ngôi chùa thường cũng lập thêm bàn thờ Mẫu. Từ xa xưa, tín ngưỡng thờ Mẫu đã thấm vào tiềm thức của người Việt, mang ý nghĩa sâu sắc hướng về cội nguồn đất mẹ. Đây là nơi mà phụ nữ Việt Nam đã dồn hết những ước vọng, khát khao giải thoát bản thân khỏi những ràng buộc, thành kiến của xã hội xưa.

Cấu trúc đền thờ thánh Mẫu

Đạo thờ Mẫu được bài trí rất đa dạng, tùy thuộc vào từng vùng miền. Tuy nhiên, nói chung, điện thờ Mẫu thường được bài trí theo một cách nhất định:

Hậu cung (cung cấm)

Hậu cung (cung cấm) trong các đền thờ Mẫu là nơi linh thiêng nhất, được dành riêng để thẩm nghiệm và thờ cúng Tam Tòa Thánh Mẫu:

• Tượng Mẫu Chúa Liễu Hạnh, hay Mẫu Đệ Nhất Thượng Thiên, đứng ở vị trí cao nhất, chính giữa, mặc áo đỏ.
• Tượng Mẫu Đệ Nhị Thượng, mặc áo xanh, đứng bên phải.
• Tượng Mẫu Đệ Tam Thoải Phủ, mặc áo trắng, đứng bên trái.

Đây không chỉ là một không gian tôn kính mà còn là nơi mà người dân đặt niềm tin vào sự ban ơn, bảo hộ của ba vị Thánh Mẫu. Sự bài trí và xây dựng của hậu cung thường được chú trọng đến từng chi tiết, từ kiến trúc tổng thể cho đến những nghi lễ cầu cúng. Điều này làm cho đền thờ Mẫu trở thành một nét văn hóa độc đáo và quan trọng trong đời sống tâm linh của người Việt Nam, mang đậm nét bản sắc dân tộc và sự hiếu khách với đất nước.

Mặt Tiền của Hậu Cung

Mặt Tiền của Hậu Cung là một ban thờ lớn được gọi là Công Đông Tứ Phủ, được bài trí rất trang nghiêm và quan trọng trong các đền thờ Mẫu.

Lớp thứ nhất của Công Đông Tứ Phủ chính giữa là Ngọc Hoàng Thượng Đế, được hai bên phụng sự bởi Nam Tào và Bắc Đẩu, biểu tượng cho quyền uy và bảo vệ toàn thể.

Lớp thứ hai bao gồm 5 Ngũ vị Tôn Quan, mỗi người đại diện cho một phận sự trong vũ trụ và xã hội:

• Quan Đệ nhất Thượng Thiên, mặc áo đỏ, có trách nhiệm giám sát và điều hành thần lĩnh.
• Quan Đệ nhị Giám Sát, mặc áo xanh, cai trị và bảo vệ sự sống của rừng núi.
• Quan Đệ Tam Thoải Phủ, mặc áo trắng, cai trị bản mệnh và giữ gìn thanh bình cho nhân loại.
• Quan Đệ Tứ Khâm, mặc áo vàng, đảm nhận quyền lực và kiểm soát tứ phủ.
• Quan Đệ Ngũ Tuần Tranh, mặc áo tím, có nhiệm vụ cai quản âm binh và nhà trời, duy trì sự cân bằng giữa yin và yang.

Lớp thứ ba của Công Đông Tứ Phủ là hai Ông Hoàng:

• ÔNG BẨY, mặc áo màu xanh, đại diện cho sự phát triển của nghề cá và nông nghiệp.
• ÔNG MƯỜI, mặc áo màu vàng, biểu thị cho sự thịnh vượng và phát triển kinh tế.

Những người thờ cúng nhìn nhận đây là không gian linh thiêng, nơi thể hiện sự tôn vinh và bảo vệ của các vị thần linh đối với đời sống và xã hội của họ. Sự bài trí kỹ lưỡng và nghi lễ cầu cúng đã góp phần làm nên nét đặc trưng và sự độc đáo của tín ngưỡng thờ Mẫu trong văn hóa tâm linh dân gian Việt Nam.

Hai bên tả hữu cung thờ

Hai bên tả hữu cung thờ trong các đền thờ Mẫu thường là Động Sơn Trang và Cung Đức Thánh Trần. Đây là những địa điểm linh thiêng, được coi là nơi thờ cúng và nhận được sự bảo hộ của các vị thần linh trong tín ngưỡng thờ Mẫu.

• Động Sơn Trang: Đây là một điểm đến quan trọng trong không gian thờ cúng, thường được xây dựng hoặc chọn lựa để làm nơi thờ phụng, đặc biệt là trong các lễ hội và nghi lễ của người Việt. Động Sơn Trang thường mang đến sự linh thiêng và yên bình cho các tín đồ khi đến cầu nguyện.
• Cung Đức Thánh Trần: Cung này thường là nơi thờ cúng với mục đích cao cả, để tôn vinh và bảo hộ các vị thần linh, đặc biệt là trong các dịp lễ hội quan trọng và những ngày kỷ niệm đặc biệt của tín đồ. Cung Đức Thánh Trần thường được bài trí trang nghiêm, với những nghi thức cầu cúng đặc biệt để thể hiện lòng thành và sự tôn kính.

Cả hai địa điểm này đóng vai trò quan trọng trong không gian thờ cúng của đền thờ Mẫu, góp phần làm nên sự linh thiêng và đặc biệt của nghi lễ tín ngưỡng dân gian Việt Nam.

Phía dưới bàn thờ Công Đồng Tứ Phủ

Phía dưới ban thờ Công Đồng Tứ Phủ trong các đền thờ Mẫu thường được dành riêng để thờ cúng hai vị thần linh quan trọng là Quan Ngũ Hổ và Thanh Xà Bạch Xà.

• Quan Ngũ Hổ: Là những vị thần linh biểu tượng cho sự mạnh mẽ, quyền lực và bảo vệ. Chúng thường được thờ cúng để đem lại sự an lành, phúc khí và sự bảo vệ cho cộng đồng.
• Thanh Xà Bạch Xà: Là những linh vật hoặc thần thú biểu tượng cho sự bình an, trấn áp và diệt trừ tai họa. Thường được tín đồ coi là những vị thần linh cứu khổ và mang lại sự may mắn cho cuộc sống.

Tín đồ nhận diện nơi thờ Mẫu qua từng nét riêng trong kiến trúc tổng thể của điện thần và các nghi thức cầu cúng. Điều này làm cho tín ngưỡng thờ Mẫu trở thành một hình thức tín ngưỡng đặc biệt và thuần phác của dân tộc Việt Nam.