Làng nghề mỹ nghệ Sơn Đồng – Nơi tinh hoa hội tụ

“Câu chuyện” về Làng nghề Sơn Đồng

Từ ngã tư thị trấn Trạm Trôi, chỉ cách khoảng 2km, du khách sẽ đặt chân tới làng nghề mỹ nghệ Sơn Đồng – nơi được xem như “thiên đường” của những tượng Phật và đồ thờ. Khung cảnh xã Sơn Đồng ngày nay rất sầm uất, không khác gì một thị ở phố huyện với không khí tấp nập, nhộn nhịp, các nhà hàng và dịch vụ kinh doanh, biển hiệu công ty san sát hai bên đường.

Xã Sơn Đồng có một tuyến đường vào xã với nhiều cây xanh che bóng mát, giao thông khá thuận tiện. Hiện nay, xã có tổng cộng 11 xóm, 2.000 hộ và hơn 8.000 dân, trong đó có đến 80% số hộ đang làm nghề tạc tượng và đồ thờ. Trong các xóm nghề thì khu vực “Xóm ngã tư” được xem như nổi bật nhất. Ngay trước mặt du khách là những biển hiệu sơn son thếp vàng, gắn liền với tên tuổi của các nghệ nhân nổi tiếng trong làng. Đây là nơi sản xuất những sản phẩm màu sắc, đẹp mắt và đặc trưng của người dân, như các tượng A-di-đà, Di lặc, Thần Tài, hoành phi câu đối,… mang đậm tinh thần tâm linh của người dân nước Việt.

Làng nghề Sơn Đồng đã có một quá trình hình thành và phát triển trải dài hơn 1.000 năm, bắt đầu từ khi nền văn hoá Phật giáo được truyền bá vào Việt Nam. Trong thời kỳ phong kiến, làng nghề này đã có hàng trăm người thợ được phong Tước bá hộ kỹ nghệ (hiện nay được gọi là nghệ nhân). Các tác phẩm vật thể có dấu ấn của 1.000 năm lịch sử Thăng Long – Hà Nội đều có sự góp công của những đôi bàn tay tài hoa của người nghệ nhân Sơn Đồng, như Văn Miếu Quốc Tử Giám, Khuê Văn Các, Đền Ngọc Sơn, Cầu Thê Húc, Chùa Một Cột,…

Làng nghề mỹ nghệ Sơn Đồng đã từng trải qua những thời kỳ khó khăn trong cuộc kháng chiến chống Mỹ và thời kỳ bao cấp, nhưng sau đó đã được hai nghệ nhân là Nguyễn Chí Dậu và Nguyễn Đức Cường khôi phục lại vào năm 1983. Cụ Nguyễn Chí Dậu, một nghệ nhân từ thời Pháp thuộc, đã quyết định phục hồi nghề truyền thống bằng cách tổ chức lớp học chạm khắc gỗ và sơn mài, với mục đích truyền nghề cho con cháu. Hơn 30 học viên tham gia khóa học đó, bây giờ đã trở thành những người thợ giỏi và chủ cơ sở sản xuất lớn trong làng, đang tiếp tục truyền nghề cho thế hệ trẻ.

Hiện nay, nghề truyền thống của làng chủ yếu được truyền bằng miệng, chứ không có bất kỳ tài liệu ghi chép nào. Cha truyền con nối, và cứ như vậy, thế hệ sau nối tiếp thế hệ trước. Sau những thăng trầm để duy trì một làng nghề nghìn năm tuổi, ngày nay, người dân Sơn Đồng đã lấy ngày 6-2 âm lịch hàng năm làm ngày hội làng. Vào ngày này, con cháu ở khắp nơi trở về để sum họp, tế lễ thành hoàng làng.

Hiện nay, trong cả xã Sơn Đồng có hơn 4.000 lao động làm nghề thủ công mỹ nghệ thường xuyên, trong đó có hơn một nửa là những thợ giỏi và nhiều trong số đó đã được tôn vinh và được trao danh hiệu nghệ nhân. Sản phẩm của làng nghề mỹ nghệ Sơn Đồng chiếm hơn 50% thị phần toàn quốc về tượng và đồ thờ sơn son thếp vàng, thếp bạc phủ màu hoàng kim, phục vụ mảng đời sống văn hoá tâm linh, tín ngưỡng của người dân. Điều đáng chú ý là khách hàng chỉ cần đặt làm bất cứ pho tượng thờ nào thì người thợ ở đây đều có thể làm được ngay mà không cần mẫu có sẵn. Các pho tượng đều trở nên có hồn qua đôi bàn tay khéo léo của người thợ. Để làm được điều đó, đòi hỏi người thợ phải có kinh nghiệm, hiểu được các điển tích, tính cách, chức vụ, vị trí của từng pho tượng trong tâm thức để sau đó thổi hồn vào các tác phẩm.

Quy trình chế tác sản phẩm tại Làng nghề Sơn Đồng

Kỹ thuật tạc tượng

Ngoài công thức chung kế thừa từ cha ông, mỗi nghệ nhân ở Sơn Đồng còn có những thủ pháp, bí truyền riêng với cách phân, quân tỷ lệ không hoàn toàn giống nhau. Chẳng hạn, một nghệ nhân khi đục pho tượng Phật Bà Quan Âm ngồi thường đục bốn diện (khuôn mặt tính từ chân tóc tới cằm gọi là “mặt diện”. Trong giải phẫu tạo hình hiện đại gọi là “một đầu”). Nhưng cũng có khi Phật ngồi chỉ có ba diện rưỡi, hoặc bốn diện rưỡi. Cũng có khi làm một pho tượng đứng phải “dựng” tới bảy diện. Tuy nhiên, điểm chung giữa các nghệ nhân khi làm tượng là đều lấy diện (bằng một đầu) làm chuẩn để tính tỷ lệ. Tỷ lệ tượng ngồi bằng bốn diện và tượng đứng bằng bảy diện.

Ngoài ra, về chiều cao thân tượng, các nghệ nhân cũng phải tuân thủ theo một số công thức chuẩn nhất định. Rộng vai tượng từ 2 đến 4 diện, dài tay 3 diện, bề dày thân từ 1,5 đến 2 diện. Công thức này có thể được xê dịch tùy theo tượng béo hay gầy, tượng nam hay nữ. Tượng béo có độ dày thân tượng cao hơn so với tượng gầy, tượng nam có vai rộng hơn so với tượng nữ, v.v. Tất cả những chi tiết này được tính toán kỹ lưỡng để tạo ra những tác phẩm sơn thủy hữu tình, có độ chân thực và cảm xúc cao. Chính vì vậy, các nghệ nhân ở Sơn Đồng đều được coi là những người có tâm hồn nghệ sĩ và có trách nhiệm truyền lại cho thế hệ sau những bí quyết tinh túy của nghề mỹ nghệ đặc trưng của làng nghề nổi tiếng này.

Quá trình đục tượng Phật ở làng nghề mỹ nghệ Sơn Đồng bắt đầu từ việc chọn gỗ. Gỗ mít là nguyên liệu chính được sử dụng, bởi vì nó dẻo, mềm, ít nứt, dễ gọt và có độ bền cao. Tuy nhiên, nguồn gỗ mít ở Sơn Đồng đã khan hiếm, nên người dân phải mua từ các tỉnh lân cận như Phú Thọ, Thái Nguyên, Thanh Hóa, Nghệ An. Sau khi có gỗ, người thợ sẽ cắt phần gỗ theo kích thước khối hình, sau đó cắt “dưỡng” – mẫu cắt theo “công tua” hai chiều. Phần gia công đầu tiên là đầu và mặt tượng, đục phác thảo những khối mũ, trán, mũi, môi, tai… Trên khuôn mặt tượng, người thợ phân chia từng mảng, diện như khoảng cách giữa hai con mắt, từ chân tóc tới chân mày, chiều dài sống mũi, bề rộng cánh mũi, khoảng cách giữa môi trên và môi dưới, độ dày của môi và tai.

Sau khi đục phác lấy dáng chung một lượt suốt từ diện tới bệ, đến khâu đục chi tiết, người thợ cũng thể hiện từng bộ phận. Khâu này được coi là quan trọng nhất trong quá trình hoàn thành pho tượng. Người thợ phải dùng đục dẹt, mỏng để tách các chi tiết, sao cho các khối khỏi dính vào nhau và phải thể hiện kỹ các đường lượn, mảng miếng, đặc biệt là tai Phật, phải tính đặt cân đối hợp lý trong khoảng cách từ chân tóc tới cằm. Cuối cùng là khâu gọt, nạo và đánh giấy ráp để làm cho bề mặt nhẵn. Trong khi gọt, người thợ dùng loại đục dẹt, mỏng để tách các chi tiết, sao cho các mảng các khối (chân tay và các ngón) khỏi “dính” vào nhau, nhất là phải thể hiện kỹ các đường lượn, mảng miếng. Gọt nạo là khâu hoàn chỉnh phần gỗ trước khi chuyển sang phần sơn.

Để làm được một bức tượng Phật đẹp mắt, người nghệ nhân còn phải có tâm hồn thanh tịnh, sự tận tâm và đam mê với nghề. Họ phải hiểu rõ về Phật giáo và sự kính trọng đối với tác phẩm của mình. Mỗi sản phẩm đều được tạo ra với tình yêu và sự cầu kỳ để truyền tải nét đẹp tâm linh cho người xem.

Trong đời sống hiện đại, người dân Sơn Đồng vẫn duy trì và phát triển nghề truyền thống của làng. Sản phẩm của Sơn Đồng được người dân địa phương và du khách yêu mến và đánh giá cao về chất lượng và độ bền. Điều này đã giúp nghề truyền thống của làng tồn tại và phát triển đến ngày nay. Như vậy, Làng nghề mỹ nghệ Sơn Đồng không chỉ là một nơi sản xuất đồ thủ công mỹ nghệ đẹp mắt, mà còn là một ký ức về nền văn hoá truyền thống của dân tộc Việt Nam.

Kỹ thuật sơn son thếp vàng

Kỹ thuật sơn son thếp vàng trong nghệ thuật làm tượng ở Sơn Đồng rất tinh xảo và đòi hỏi nhiều công phu. Quá trình sơn tượng bắt đầu bằng việc “hom” tượng bằng sơn trộn đất phù sa, sau đó “bó” bằng sơn sống và sơn “thí”. Sau mỗi công đoạn, tượng được mài bằng đá và nước để tạo độ bóng và sự mịn màng trên bề mặt. Công đoạn này được lặp lại nhiều lần cho đến khi tượng đạt được độ bóng và độ mịn như mong muốn. Khi bề mặt tượng đã đạt được sự mịn màng, một lớp sơn phủ (gọi là sơn cầm thếp) được thoa lên tượng. Để làm cho sơn cầm thếp dính, người thợ sẽ dán vàng hoặc bạc (bạc, vàng quỳ) lên bề mặt tượng. Bột quỳ được sử dụng để làm cho sơn cầm thếp dính chặt vào bề mặt tượng. Để tạo ra bột quỳ, người ta nghiền vàng hoặc bạc thành bột và pha trộn với một số chất khác để tạo thành hỗn hợp có độ dính cao. Nguyên liệu chính để làm tượng và đồ thờ trong làng nghề Sơn Đồng bao gồm gỗ mít, gỗ dổi và vàng tâm. Người thợ phải dành rất nhiều thời gian và công sức để thổi hồn vào tượng, từ đó tạo ra những tác phẩm có hồn và sắc nét. Công đoạn này được coi là rất quan trọng trong quá trình làm tượng và đòi hỏi kinh nghiệm và sự tinh tế của người thợ. Theo một số nghệ nhân trong làng, để làm một tượng lớn, người thợ phải mất tới 40 công, còn tượng nhỏ thì chỉ mất khoảng 5-10 công.

Sứ mệnh và tầm nhìn phát triển thương hiệu “Làng nghề Sơn Đồng”

Sau gần một thiên niên kỷ phát triển, làng nghề Sơn Đồng đã trở thành một thương hiệu nổi tiếng khắp miền đất nước và trên thế giới với những sản phẩm nghệ thuật tinh xảo và sống động. Từ các chùa chiền, nhà thờ, nhà cúng lớn đến những trạm trổ và đồ thờ cúng nhỏ, đều có mặt những pho tượng sơn son thiếp bạc được chế tác bởi các nghệ nhân tại đây.

Các lớp thợ trẻ tiếp tục kế thừa truyền thống cha ông và đồng thời sáng tạo, đổi mới để đáp ứng nhu cầu đa dạng của khách hàng. Sự năng động và sáng tạo của các nghệ nhân trẻ giúp thương hiệu “Làng nghề Mỹ nghệ Sơn Đồng” ngày càng phát triển mạnh mẽ và lan tỏa rộng khắp.

Làng nghề Sơn Đồng không chỉ là một làng nghề đơn thuần mà đã trở thành một biểu tượng văn hóa của đất nước. Đây cũng là điểm đến hấp dẫn cho du khách cả trong và ngoài nước, tìm hiểu và khám phá nghệ thuật truyền thống độc đáo của người dân tại đây.

Vào ngày 10/6/2002, UBND xã Sơn Đồng đã ban hành Quyết định số 20/QĐ-UB thành lập Hiệp hội Làng nghề Mỹ nghệ Sơn Đồng. Từ đó, để bảo vệ và phát triển bền vững thương hiệu làng nghề Sơn Đồng, vào năm 2013, làng nghề mỹ nghệ xã Sơn Đồng đã tiến hành thủ tục Đăng ký nhãn hiệu tập thể nghề điêu khắc, tạc tượng và đồ thờ sơn son thếp vàng, bạc Sơn Đồng. Vào tháng 9/2015, Cục Sở hữu trí tuệ – Bộ Khoa học Công nghệ đã cấp giấy chứng nhận đăng ký nhãn hiệu cho Hội làng nghề mỹ nghệ xã Sơn Đồng quản lý và sử dụng Nhãn hiệu 20 nhóm sản phẩm làm từ gỗ sơn son thếp vàng, thếp bạc. Việc đăng ký nhãn hiệu này là một bước đi quan trọng để bảo vệ và phát triển thương hiệu của làng nghề Sơn Đồng trên thị trường.

Phúc Lâm Sơn Đồng – Cơ sở sản xuất đồ mỹ nghệ uy tín tại Làng nghề Sơn Đồng

Phúc Lâm Sơn Đồng là một trong những cơ sở sản xuất đồ mỹ nghệ uy tín tại làng nghề Sơn Đồng, nằm tại địa chỉ đường Đình Thôn, xã Sơn Đồng, huyện Hoài Đức, Hà Nội.

Với hơn 20 năm kinh nghiệm trong lĩnh vực sản xuất và cung cấp đồ thờ cúng, Phúc Lâm Sơn Đồng đã khẳng định được vị thế của mình trên thị trường. Cơ sở sản xuất của chúng tôi chuyên cung cấp đa dạng các sản phẩm mỹ nghệ, đặc biệt là đồ thờ cúng, bao gồm bàn thờ, bàn án gian thờ, hương án, sập thờ, bàn thờ ô xa, chấp tải, hoành phi – câu đối, cuốn thư, ngai thờ, ỷ thờ và tượng phật – thượng mẫu, tạc tượng các loại, tượng trưng bày,…

Với đội ngũ nghệ nhân lành nghề, Phúc Lâm Sơn Đồng luôn đảm bảo chất lượng sản phẩm cao, độ bền và tính thẩm mỹ đẹp. Chúng tôi cung cấp các sản phẩm đồ thờ cúng cho nhiều địa điểm như nhà thờ họ, nhà thờ gia tiên tự đường, đình, chùa, đền điện và các tỉnh thành trên toàn quốc.

Ngoài ra, Phúc Lâm Sơn Đồng còn tự hào về dịch vụ tư vấn và thiết kế các loại đồ thờ cúng cho khách hàng. Đội ngũ nghệ nhân của chúng tôi luôn sẵn sàng đón nhận ý tưởng của khách hàng để gia công đóng các loại bàn thờ, bàn án gian thờ hay đồ thờ cúng mẫu mới, hiện đại.

Với phương châm “Uy tín – Chất lượng – Trách nhiệm”, Phúc Lâm Sơn Đồng luôn mong muốn đem lại sự hài lòng và tin tưởng cho khách hàng trong suốt quá trình hợp tác. Cơ sở sản xuất đồ mỹ nghệ Phúc Lâm Sơn Đồng sẽ luôn là địa chỉ đáng tin cậy để quý khách hàng lựa chọn.