Tin tức
Tín Ngưỡng Tam Tứ Phủ: Sự hình thành và phát triển
Th3
Trong lòng đất nước Việt Nam, từ xưa đến nay, tín ngưỡng và văn hóa dân gian đã tồn tại như những dòng suối không ngừng chảy, là nguồn cảm hứng vô tận cho cuộc sống và tâm hồn của người dân. Trong số những niềm tin tâm linh ấy, Tam Tứ Phủ – một khía cạnh quan trọng của văn hóa tín ngưỡng Việt Nam, đã từng bước hình thành và phát triển qua những thế hệ. Hãy cùng Phúc Lâm khám phá hành trình lịch sử và ý nghĩa sâu sắc của Tam Tứ Phủ, để hiểu rõ hơn về bản sắc văn hóa tâm linh của dân tộc Việt Nam qua các thời kỳ.
Các giai đoạn hình thành Tín Ngưỡng Tam Tứ Phủ
Nền Tảng và Cốt Lõi Hình Thành Tín Ngưỡng Tam Tứ Phủ
Tâm linh và tín ngưỡng đã từ lâu chiếm vị trí quan trọng trong lòng người dân Việt Nam, trong đó việc thờ Mẫu là một truyền thống phổ biến và lâu đời. Từ thời kỳ lập quốc cho đến nay, người Việt vẫn coi bản thân là con cháu của rồng, với người mẹ thiêng liêng sinh thành được xem là Âu Cơ. Đây là phần của truyền thống thờ các vị thần nữ từ thời cổ đại, từ những vị thần đại diện cho tự nhiên như Mẹ Đất, Mẹ Nước, Mẹ Lúa… đến những vị nữ anh hùng, các Công Chúa, Hoàng Hậu hay bà Tổ cô của dòng họ, bà Tổ nghề của một làng nghề trong dân gian. Nhân dân thường tôn kính những vị thần nữ này với danh hiệu Thánh Mẫu, những người vừa có quyền năng thần thánh vừa mang trong mình tình mẹ hiền hậu, che chở đàn con.
Bên cạnh việc thờ Mẫu, người Việt cũng có truyền thống tôn vinh các anh hùng và nhân vật có công với đất nước, thể hiện triết lý “uống nước nhớ nguồn”, “ăn quả nhớ kẻ trồng cây”. Chính việc thờ Mẫu cùng truyền thống tôn vinh các anh hùng và nhân vật có công đã trở thành cốt lõi, nền tảng của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Tứ Phủ sau khi trải qua sự phát triển về văn hóa, tín ngưỡng và tâm linh của người Việt.
Thủy Phủ và nền tảng hình thành
Từ thời xa xưa, trong văn hóa của người Việt đã tồn tại truyền thống thờ thần thủy. Lạc Long Quân – vị thủy tổ của dân tộc – một lúc là vị vua một lúc là thần thủy, đóng vai trò quan trọng trong tín ngưỡng của người Việt. Do đó, có thể nói rằng nền tảng thờ thủy thần là một phần không thể thiếu trong lịch sử hình thành của dân tộc Việt Nam.
Vào thời kỳ của Hùng Vương thứ 18, xuất hiện Vĩnh Công Đại Vương cùng với 10 tướng tài, họ đã có những cống hiến vô cùng quan trọng giúp Vua Hùng chống lại quân Thục trên 8 cửa biển. Sự xuất hiện của Vĩnh Công Đại Vương này được xem như nền tảng cơ bản cho sự hình thành và phát triển của Thủy Phủ.
Mặc dù tín ngưỡng thờ cúng Thủy Phủ đã tồn tại từ lâu đời, nhưng cho đến thế kỷ XVII, vẫn chưa có sự kết hợp thống nhất các vị thần của Thủy Phủ lại với nhau thành một Phủ thống nhất. Đồng thời, cũng chưa có sự liên kết của Thủy Phủ với Nhạc Phủ, Thiên Phủ và Địa Phủ để hình thành Tín Ngưỡng Tam Tứ Phủ như chúng ta thấy ngày nay.
Nhạc Phủ và nền tảng hình thành
Từ thời xa xưa, trong văn hóa của người Việt đã tồn tại truyền thống thờ thần núi. Trong lịch sử, vào thời kỳ của Hùng Vương thứ 18, chúng ta ghi nhận sự xuất hiện của Đức Thánh Tản Viên Sơn Tinh và Công Chúa La Bình (con gái của Đức Thánh Tản Viên, được coi như Mẫu Thượng Ngàn). Sự xuất hiện của họ đã đóng vai trò quan trọng trong việc đặt nền tảng cơ bản cho sự hình thành của Nhạc Phủ.
Nền tảng của Nhạc Phủ còn liên quan đến câu chuyện về Mẫu Thượng Ngàn hiển linh, giúp vua Lê Thái Tổ trong trận đánh Xương Giang, Chi Lăng. Truyền thuyết kể rằng, trong trận chiến đó, có một đàn đom đóm kết đèn đã dẫn đường cho Lê Thái Tổ giết chết Liễu Thăng. Khi chiến thắng, vua Lê Thái Tổ đã tưởng niệm đến hình ảnh của đàn đom đóm và đã ban sắc phong cho Công Chúa La Bình là “Nhạc phủ Lê Mại Đại Vương Hiệu Viết Bạch Anh Chưởng Sơn Lâm Công Chúa”.
Mặc dù tín ngưỡng thờ cúng Nhạc Phủ đã tồn tại từ lâu đời, nhưng cho đến thế kỷ XVII, vẫn chưa có sự kết hợp thống nhất các vị thần của Nhạc Phủ lại với nhau thành một Phủ thống nhất. Đồng thời, cũng chưa có sự liên kết của Nhạc Phủ với Thoải Phủ, Thiên Phủ và Địa Phủ để hình thành Tín Ngưỡng Tam Tứ Phủ như chúng ta thấy ngày nay.
Đạo Giáo và Sự Hình Thành Tín Ngưỡng Tam Tứ Phủ
Tín ngưỡng Tam Tứ Phủ được coi là sự kết hợp của các vị thần trong văn hóa dân gian Việt Nam, và điều này được gợi mở bởi ảnh hưởng của Đạo Giáo. Đạo Giáo, xuất phát từ Trung Quốc và được du nhập vào Việt Nam từ những năm đầu của công nguyên, đã dễ dàng hòa nhập với tín ngưỡng bản địa của người Việt. Điều này đã mở ra một niềm tin mới vào các vị thần linh và cách giao tiếp mới với họ.
Đạo Giáo trong lúc du nhập vào Việt Nam đã điều chỉnh và biến đổi thông qua việc phong tục hóa và dân gian hóa, tạo ra hai dòng tín ngưỡng mới: Đạo Thần Tiên và Đạo Phù Thủy.
Đạo Thần Tiên chú trọng vào việc tu luyện để trở thành tiên, với tư duy xa lánh cuộc sống thế tục và duy trì tâm hồn tự do. Trái lại, Đạo Phù Thủy sử dụng ma thuật và bùa phép để thờ cúng thần linh, chữa bệnh hoặc trừ tà.
Một đặc điểm quan trọng của Đạo Giáo là cấu trúc chặt chẽ của các vị thần, mỗi vị thần có trách nhiệm cụ thể. Thiên Phủ có Ngọc Hoàng Thượng Đế, Thủy Phủ có Bát Hải Long Vương, Nhạc Phủ có Ngũ Nhạc Thần Vương và Địa Phủ có Thập Điện Diêm Vương, cùng với Tam Quan Đại Đế cai trị ba cõi: Thiên, Địa, Thủy.
Đạo Giáo đã gợi mở cho tín ngưỡng dân gian Việt Nam về việc kết hợp các vị thần thành một Phủ, cũng như kết hợp các Phủ với nhau để hình thành Tín Ngưỡng Tam Tứ Phủ. Tuy nhiên, điều này chỉ được thực hiện rộng rãi sau khi Mẫu Liễu Hạnh giáng trần và hiển linh vào cuối thế kỷ thứ XVI và đầu thế kỷ thứ XVII.
Mẫu Liễu Hạnh và Sự Hình Thành Tín Ngưỡng Tam Tứ Phủ
Trong thế kỷ 16, khi Nho giáo đang độc tôn ở Đại Việt và áp đặt những giới hạn nặng nề đối với vai trò của phụ nữ, xuất hiện một linh hồn nữa trong văn hóa tâm linh của người Việt – Mẫu Liễu Hạnh, còn được biết đến là công chúa của làng Vân Cát (Vụ Bản, Nam Định). Sự thần thiêng và tôn kính của Mẫu Liễu Hạnh, cùng với ảnh hưởng của tín ngưỡng dân gian và gợi ý từ cấu trúc của Đạo Giáo, đã dẫn đến sự hình thành của tín ngưỡng Tam Tứ Phủ.
Mẫu Liễu Hạnh được dân gian coi là Thánh Mẫu, thường được thờ với tư cách là vị thần trông coi cõi Nhân gian (hay Trần gian), tương ứng với Địa Phủ. Từ đây, tín ngưỡng Tam Tứ Phủ nhanh chóng trở nên sâu sắc trong ý thức của người dân Việt. Tuy nhiên, không chỉ Mẫu Liễu Hạnh, mà còn có nhiều vị thần khác trong “Tứ Phủ công đồng” bao gồm Tứ Mẫu, trông coi 4 miền của Vũ trụ: Trời, Rừng, Nước, Đất; với trung tâm là “Tam Tòa Thánh Mẫu”. Trong đó, Mẫu Thiên, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải (Thủy), và Mẫu Địa là những vị thần quan trọng.
Ở những ngôi đền hoặc phủ thờ Mẫu Liễu, dân gian thường đồng nhất Mẫu Địa và đồng thời coi bà là đại diện cho Mẫu Thiên. Tam Tòa Thánh Mẫu thường bao gồm Mẫu Liễu (mặc áo đỏ, đồng nhất với Mẫu Địa và Mẫu Thiên), Mẫu Thượng Ngàn (mặc áo xanh lá cây), và Mẫu Thoải (mặc áo trắng).
Tín ngưỡng Tam Tứ Phủ đã đáp ứng nhu cầu tâm linh của cả nông dân và tầng lớp thương nhân ở đô thị, đặc biệt là từ cuối thế kỷ 16 và đầu thế kỷ 17. Sự hiện diện và tôn vinh của Mẫu Liễu Hạnh đã đóng góp không nhỏ vào việc hình thành và phát triển của tín ngưỡng này trong văn hóa Việt Nam.
Quá trình phát triển
Trải qua các thế kỷ, Tín Ngưỡng Tam Tứ Phủ đã từng bước mở rộng và tồn tại vững chắc trên khắp đất Việt, từ Bắc vào Nam.
Mở Rộng và Cuộc Chiến với Nội Đạo Tràng
Thế kỷ XVII chứng kiến sự ra đời của Nội Đạo Tràng, một phong trào tâm linh ở Quảng Xương, Thanh Hóa. Cuộc “Sòng Sơn đại chiến” giữa Mẫu Liễu và Nội Đạo Tràng là minh chứng cho sự xung đột trong các nhóm phái Đạo giáo phù thủy. Dù bị thua, Mẫu Liễu vẫn giữ vững sức mạnh tâm linh và mở rộng tín ngưỡng của mình, dần chiến thắng và tạo ra ảnh hưởng lớn trên toàn đất Thanh Hóa và các tỉnh lân cận.
Dừng Chân tại Đèo Ngang và Mở Rộng vào Huế
Mẫu Liễu Hạnh dừng chân tại Đèo Ngang, thể hiện trong sử thi và truyền thuyết. Đây có thể coi là giới hạn của sự hiện diện của Mẫu tại miền Trung. Tuy nhiên, sau này, tín ngưỡng Tam Tứ Phủ đã mở rộng đến Huế và được tôn sùng rộng rãi.
Phát Triển ở Miền Nam và Hiện Đại Hóa
Sau năm 1954, Tín ngưỡng Tam Tứ Phủ lan rộng vào miền Nam và phát triển mạnh mẽ, đặc biệt trong thời kỳ Nhà Nguyễn. Các tổ chức tôn giáo đã hình thành và góp phần lan tỏa tín ngưỡng này. Ngày nay, Tín ngưỡng Tam Tứ Phủ tiếp tục phát triển và thích nghi với bối cảnh xã hội hiện đại, đóng góp vào bức tranh tôn giáo đa dạng của Việt Nam.
Tín ngưỡng Tam Tứ Phủ, với sức mạnh tâm linh và văn hóa sâu sắc, đã và đang là một phần quan trọng của đời sống tôn giáo và văn hóa Việt Nam. Như một phần không thể tách rời của cuộc sống văn hóa và tâm linh của người Việt, Tín Ngưỡng Tam Tứ Phủ đã vượt qua thời gian và không gian, làm nền tảng cho sự đoàn kết và lòng yêu nước. Sức mạnh tinh thần từ những câu chuyện, truyền thống và tâm linh đã làm cho tín ngưỡng này trở thành một phần không thể thiếu của văn hóa Việt Nam.
Mong rằng, qua việc tìm hiểu sâu hơn về Tín Ngưỡng Tam Tứ Phủ, mọi người có thêm cái nhìn rõ ràng hơn về bản sắc văn hóa và tâm linh của dân tộc Việt Nam, từ đó cùng nhau gìn giữ và phát triển giá trị tinh thần quý báu này trong thế hệ tương lai. Chúng tôi hy vọng rằng thông qua việc chia sẻ kiến thức này, sẽ đem lại sự ý thức và truyền cảm hứng cho mọi người về tình yêu và lòng tự hào với văn hóa dân tộc.
